Wiadomo już, iż zaburzenia te, obserwowane przede wszystkim u dziewcząt, mają podłoże psychologiczne, ich leczeniem zatem powinni się zajmować nie tylko lekarze przywracający podstawowe funkcje fizjologiczne organizmu, ale i psychologowie oraz pedagodzy, przyczyniający się w znacznej mierze do uświadomienia młodym ludziom przyczyn i konsekwencji choroby oraz uzdrowienia relacji młodych pacjentów z ich otoczeniem społecznym. Opisy choroby pojawiły się w literaturze medycznej prawie 100 lat temu, choć symptomy zjawiska notowano znacznie wcześniej. Już w starożytnej Grecji - za radą bogini Demeter - głodem zwalczano, na przykład, nadmierne pożądanie.
Z kolei Rzymianki za czasów Nerona powszechnie stosowały wywoływanie wymiotów jako najprostszy sposób zachowania smukłej sylwetki. W średniowieczu do podobnych praktyk skłaniał kobiety powszechnie przyjęty kanon piękna, zgodnie z którym powinny być wiotkie, wątłe, blade i… bliskie omdlenia; "żywe szkielety" pokazywano publicznie jako atrakcję jarmarków, a nawet palono na stosach. Z czasem drastyczne zaniedbywanie ciała i jego potrzeb zostało napiętnowane.
Podstawowe objawy anoreksji
Syndrom anoreksji przejawia się następująco:
- odmawianie utrzymania wagi ciała ponad minimalną dla danej grupy wiekowej;
- eskalacja lęku przed wzrostem wagi albo staniem się grubym;
- brak kolejno przynajmniej trzech menstruacji;
- nieadekwatne postrzeganie obrazu własnego ciała ("jestem gruba"), podczas gdy w rzeczywistości osoba taka ma znaczną niedowagę.
Rozwojowi choroby towarzyszą także: zanik odczuwania smaku pokarmów, problemy z koncentracją uwagi, hipotermia (obniżona ciepłota ciała) połączona z uczuciem zimna, zaburzenia snu, lanugo (owłosienie pochodzące jeszcze z okresu życia płodowego), "twarz wiewiórki" (zniekształcenie rysów twarzy spowodowane obrzękiem gruczołów ślinowych), hipoglikemia (obniżony poziom cukru we krwi), oddech acetonowy, zanik owłosienia (wypadanie włosów), odleżyny, pękanie skóry na piętach i łokciach, torsje, niezdolność do poprawnego odbierania i interpretowania informacji płynących z własnego organizmu, niskie i nieregularne tętno i ciśnienie krwi, mniejsza wydolność serca, rzeszotowacenie kości (patologiczna łamliwość), zaburzenia miesiączkowania (amenorrhoea). Jeżeli anoreksja pojawia się u dziewcząt przed wystąpieniem pierwszej menstruacji, może spowodować zahamowanie wzrostu organizmu oraz niewykształcenie się w pełni drugorzędnych cech płciowych.
Psychologiczne konsekwencje zaburzeń w sferze odżywiania przejawiają się ponadto w upartym i krnąbrnym zachowaniu, rozdrażnieniu, poczuciu wyższości moralnej i stanach euforycznych, zaprzeczaniu sygnałom płynącym z własnego organizmu, obsesji na punkcie porządku, wzmożonej potrzebie rywalizacji we wszystkich niemal dziedzinach życia.
Przebieg choroby i rokowania
Anoreksja w 95% przypadków dotyka młodych kobiet, spośród których 10% umiera, jedna trzecia wraca do zdrowia, a reszta do końca życia cierpi na zaburzenia gastryczne. Przewagę zachorowań wśród młodych kobiet tłumaczy się za pomocą determinant o charakterze: fizjologicznym (w okresie dojrzewania przyrost tkanki tłuszczowej u dziewcząt jest zdecydowanie wyraźniejszy, co rodzi lęk przed otyłością); psychologicznym (dziewczętom częściej towarzyszy zaburzona potrzeba rywalizacji, z powodu której konkurują ze sobą nawet w odchudzaniu); seksualnym (perspektywa stania się kobietą nie musi być wcale zachęcająca, a odmowa przyjmowania pokarmu może ten proces opóźnić); feministycznym (przemysł kosmetyczny, odzieżowy, spożywczy, farmaceutyczny żeruje na niezadowoleniu kobiet z ich ciała, skazując je na ciągłą walkę z samą sobą o zachowanie własnej tożsamości).
Przebieg anoreksji może przybierać charakter nie słabnący aż do śmierci na skutek wycieńczenia organizmu, epizodyczny - jednorazowy - lub średni, polegający na okazjonalnych epizodach (np. w obliczu trudnych sytuacji), z powrotami do normalnej wagi. Anoreksja wymaga zwykle hospitalizacji dla ochrony organizmu przed śmiercią głodową oraz w celu przywrócenia mu podstawowych funkcji biologicznych i psychologicznych. Generalnie w około 60% przypadków choroba ta jest uleczalna. Należy jednak wspomnieć, że pośród zaburzeń psychicznych anoreksja zajmuje pierwsze miejsce ze względu na odsetek samobójstw. Jest ich 2-5% ogólnej liczby ofiar tej choroby.
Istotną fazą leczenia jest psychoterapia mająca na celu zaakceptowanie własnego ciała i budowanie realistycznego obrazu siebie samego. Ów nowy wizerunek własnej osoby powinny wzmacniać osoby pozostające w relacjach z młodym pacjentem, a zatem opiekunowie, trenerzy, pedagodzy itp. Konieczne jest jednak przede wszystkim zaangażowanie się najbliższej rodziny w proces leczenia, poprawianie wzajemnych stosunków między domownikami, ustalenie na nowo ról i zadań z nimi związanych, a nade wszystko otwarty i szczery kontakt.
Uwarunkowania rodzinne
Zaburzenia związane z przyjmowaniem pokarmu są nierozerwalnie związane z konfliktami wewnętrznymi dojrzewającej młodzieży, a u ich podłoża leżą najczęściej problemy uczuciowe, konflikty związane z potrzebą określenia własnej tożsamości, negatywny obraz własnej osoby, paradoks jednoczesnego odczuwania miłości i nienawiści do swojej rodziny, nieprawidłowy przebieg rozwoju psychoseksualnego itp. Zaburzenia łaknienia rozwijają się wówczas, gdy jedzenie i waga ciała stają się obsesyjnym centrum nie zaspokojonych potrzeb psychicznych człowieka, zwłaszcza zaś potrzeby miłości, bezpieczeństwa, doznawania opieki i "Być szczupłą - to być pełną seksu, ważną, szczęśliwą", w rzeczywistości jednak także samotną, rozżaloną, niepewną.
Anoreksja, rozpatrywana w kontekście podobnych wczesnodziecięcych doświadczeń, może być przejawem regresji emocjonalnej - niedojrzałą próbą zasłużenia na miłość i zwrócenia na siebie oczu domowników. Zarówno u kobiet, jak i mężczyzn dotkniętych anoreksją niemałą rolę w ich ekspresji odgrywają późniejsze - nie tylko te wczesnodziecięce - doświadczenia. Zaburzenia jedzenia mogą być wywołane także rozłąką z rodziną, znalezieniem się w zupełnie nowym otoczeniu, koniecznością rozpoczęcia samodzielnego życia. Jest niemal regułą, że zaburzenia jedzenia pojawiają się w tych rodzinach, w których rodzice nie potrafią ze sobą otwarcie rozmawiać, unikają konfliktów.
Nieprawidłowe postawy rodziców w późniejszych okresach rozwojowych dziecka także mogą implikować u nich zaburzenia odczuwania i realizowania potrzeb pokarmowych jako patologicznego sposobu radzenia sobie w przewlekłych lub rytmicznie powtarzających się trudnych sytuacjach. Te błędy wychowawcze opierają się - mówiąc najogólniej - na wadliwym dystansie rodzic-dziecko.
Ów skrajny dystans rodziców względem dzieci i jego negatywne konsekwencje przejawiają się w ich postawach:
- usidlającej - wszyscy w rodzinie żyją nawzajem swoim życiem, role społeczne są zaburzone, a ich granice niejasne, zatraca się indywidualność członków takiego systemu;
- nadopiekuńczej - wszyscy troszczą się wzajemnie o siebie, co wypływa z przeświadczenia o licznych niebezpieczeństwach i zagrożeniach płynących z otaczającego świata;
- sztywnej - panowanie nad sobą jest tutaj nadrzędnym celem osobistego rozwoju, domownicy próbują unikać problemów, rodzice maj ą skłonność do wciągania dzieci w konflikty małżeńskie.
Z warunkami rozwoju i wzrostu człowieka kształtowanymi w rodzinie koresponduje preferowany w niej i przekazywany dziecku styl życia. Styl życia, według Bronfenbrennera, to świadomy wybór odpowiedniego - zdaniem jednostki - sposobu działania i kierowania się określonymi wartościami. I tak, styl perfekcjonistyczny zdaje się w największym stopniu predestynować jednostkę do reagowania w sytuacjach trudnych zaburzeniami jedzenia. Charakteryzujące go właściwości, cechujące także psychologiczny obraz anorexia nervosa, to m.in.: trwałe, sztywne wartości moralne; życie silnie podporządkowane zasadom i wzorowemu przestrzeganiu norm; silna wola, zdolność do poświęceń i wyrzeczeń, satysfakcja moralna, doskonalenie się.
Obecna i ugruntowana w naszym kręgu kulturowym filozofia poświęcania się kobiet, też nie jest tu bez znaczenia. Córki uczy się rezygnowania z własnych pragnień, wymaga się od nich dużej wrażliwości na potrzeby innych, przekonuje, że szlachetniej jest dawać niż brać. Taka postawa umartwiania się jest bliska anorektyczkom, nie tylko wywołuje objawy tej choroby, ale i wzmacnia je ("im więcej wytrzymam, im bardziej wyrzekać się będę przyjemności, tym większa będzie moja satysfakcja i moralna przewaga nad innymi"). Tylko w taki sposób - walcząc ze sobą - anorektyczki poprawiają swoją samoocenę i manipulują otoczeniem, chcąc zyskać jego zainteresowanie, a także zaspokoić potrzebę bezpieczeństwa, której łakną od dziecka.
Wszystko to dowodzi - jak sądzę - zarówno wagi problemu, jak i niepodważalnej roli rodziny w kształtowaniu się zaburzeń jedzenia. Dom jest dla chorych przedmiotem paradoksalnych, często sprzecznych uczuć - obiektem miłości i zarazem nienawiści, tak jak ciało - dom ich duszy. Nie zapominając o innych źródłach zaburzeń łaknienia, trzeba przyznać, iż przede wszystkim uzdrowienie systemu rodzinnego i panujących w nim relacji może stworzyć warunki do właściwego przebiegu procesu leczenia, a w konsekwencji - zdrowego i radosnego życia, realistycznego zmagania się z trudnościami, które niesie każdego dnia, czerpania przyjemności związanych z własnym ciałem itp. Nie należy też zapominać o współdziałaniu wszelkich placówek, które mają kontakt z dorastającą młodzieżą, na gruncie profilaktyki zaburzeń odżywiania się z jednej strony, z drugiej zaś wspierania działań terapeutycznych, którym poddano naszych wychowanków.
Szczery kontakt, otwarta komunikacja, zachęcanie do przezwyciężania trudności, zamiast rywalizacji za wszelką cenę, atmosfera zapewniająca poczucie bezpieczeństwa i sprzyjająca budowaniu realistycznego i właściwego wizerunku własnej osoby, stawianie zadań adekwatnych do aktualnych możliwości rozwojowych poszczególnych wychowanków - to warunki zwiększające prawdopodobieństwo uchronienia młodych ludzi przed patologicznymi sposobami reagowania w obliczu trudności.
Beata Ziółkowska
Uwaga! Powyższa porada jest jedynie sugestią i nie może zastąpić wizyty u specjalisty. Pamiętaj, że w przypadku problemów ze zdrowiem należy bezwzględnie skonsultować się z lekarzem!
