Anatomia i fizjologia
Te kobiece narządy umiejscowione są w miednicy mniejszej. Połączenie z macicą uzyskują przez strzępki jajowodów, a następnie jajowody. Jajniki i jajowody nazywane są razem przydatkami. W jajnikach występuje pewna liczba pęcherzyków jajnikowych. Podczas cyklu miesiączkowego jeden z nich dojrzewa, tworząc komórkę jajową, która w momencie owulacji (jajeczkowania) opuszczają jajniki i udaje się do „tunelu jajowodowego”.
Narządy te w organizmie kobiety pełnią funkcje wydzielniczą. Uwalniają kilka rodzajów hormonów – estrogeny, progesteron i małe ilości androgenów. To dzięki estrogenom kształtują się nasze narządy płciowe, rzeźba ciała oraz specyficzne owłosienie, a także dzięki nim skóra i włosy mają zdrowy wygląd. Ponadto wpływają ochronnie na układ sercowo-naczyniowy i na lepsze samopoczucie. Progesteron z kolei, warunkuje odpowiednią strukturę błony śluzowej macicy od zaistniałych sytuacji – cykl miesiączkowy, ciąża – oraz odpowiada za utrzymanie stanu błogosławionego. Ponadto estrogeny i progesteron wywołują krwawienie miesiączkowe. Androgeny wpływają na wzrost masy ciała, przyrost mięśni, a także są prekursorami estrogenów.
Zespół policystycznych jajników (PCOS)
To choroba będąca w czołówce zaburzeń stanowiących przyczyny niepłodności. Polega na występowaniu dużej ilości małych pęcherzyków (mini torbieli) w jajnikach, stąd też inna nazwa - „wielotorbielowatość jajników”. Pęcherzyki te wydzielają męski hormon – testosteron, który zaburza owulację. Przyczyny tego schorzenia łączy się z otyłością, rodzinnym występowaniem PCOS, a także ze zwiększoną ilością insuliny.
Objawy wynikają z nadwyżki testosteronu w organizmie kobiecym. Są to zaburzenia miesiączkowania w postaci skąpych i rzadkich krwawień, a także ich braku; problemy z cerą i włosami (trądzik, przetłuszczanie i wypadanie włosów), hirsutyzm (nadmierne owłosienie – broda, brzuch, klatka piersiowa, plecy).
PCOS jest leczone lekami antyandrogenowymi lub antykoncepcyjnymi, a niekiedy operacyjnie.
Zapalenie przydatków
Z uwagi na anatomię jajowodów i jajników, stan zapalny zazwyczaj obejmuje obie te struktury, stąd nazwa – zapalenie przydatków. Są dwie drogi szerzenia się zakażenia, które są przyczyną tej choroby – wstępująca (pochwa, macica) i zstępująca (zapalenie migdałków (anginy), zatok, choroby zębów i dziąseł, gruźlica, zapalenie wyrostka robaczkowego, otrzewnej, przetoki w chorobie Leśniowskiego-Crohna, uchyłki jelita grubego). Do zapalenia przydatków predysponują jeszcze: obecność wkładki wewnątrzmacicznej, krwawienie miesiączkowe, poronienie, poród, połóg, łyżeczkowanie macicy i inne zabiegi ginekologiczne. Najczęściej do zakażeń dochodzi drogą wstępującą.
Ostre zapalenie przydatków charakteryzuje się wystąpieniem silnych dolegliwości bólowych w okolicy jajników i brzucha, gorączki, ogólnym złym samopoczuciu, odruchów wymiotnych, bólu przy badaniu. Symptomy pojawiają się zaraz po miesiączce lub od kilku dni, do trzech tygodni po poronieniu.
W diagnostyce wykonuje się badanie ginekologiczne z pobraniem wymazów oraz USG przezpochwowe, w celu wykluczenia zmian torbielowatych i innych anomalii. Czasem też bada się krew.
Leczenie to walka z zakażeniem i bólem. Stosowane są antybiotyki i leki przeciwzapalne, które też działają też przeciwbólowo. W stanach ciężkich wskazana jest hospitalizacja na oddziale ginekologicznym. Niedoleczone zapalenie przekształca się w postać przewlekłą lub wycisza, jednak później może powrócić ze zdwojoną mocą lub powodować zrosty wewnątrzmaciczne, co z kolei jest przyczyną ciąż pozamacicznych i niepłodności.
Torbiele jajników
Torbiel to patologiczny twór, który swoją konsystencją przypomina woreczek z wodą. Może osiągać rożną wielkość, a także występować pojedynczo lub mnogo. Torbiele atakują naraz dwa jajniki lub tylko jeden. Zwykle ich przyczyny leżą w zaburzeniach hormonalnych. Niestety mogą one mieć charakter złośliwy.
Objawów zwiastujących ten stan chorobowy na dobrą sprawę nie ma. Dopiero gdy torbiel nabierze większych rozmiarów, mogą pojawić się dolegliwości bólowe w okolicach brzucha i miednicy, zaparcia, wzdęcia, parcie na mocz i zwiększona częstość jego oddawania oraz ból podczas stosunków płciowych.
Badaniem, które okaże się pomocne w diagnozowaniu torbieli jajnikowych, jest niewątpliwie USG przezpochwowe. Dzięki temu badaniu, które powinnyśmy wykonywać profilaktycznie raz w roku po ukończeniu 20. roku życia, można wykryć najdrobniejsze zmiany, które nie są wyczuwalne w badaniu palpacyjnym i nie dają objawów. W przypadku wykrycia owych zmian, lekarz zazwyczaj zleca wykonanie badań laboratoryjnych – poziomy hormonów oraz markery nowotworowe.
Obecność torbieli powinna zmobilizować kobietę do częstych kontroli tych narządów. Warto wiedzieć, że zdarza się i tak, że znikają one samoistnie na skutek fizjologicznych zmian hormonalnych, zachodzących podczas cyklu miesiączkowego.
Istnieją różne metody leczenia torbieli. W zależności od ich przyczyny stosuje się m.in. leki przeciwzapalne, hormonalne i antybiotyki. Niestety często konieczna jest interwencja chirurgiczna.
Nowotwory jajników
Należą do jednych z najczęstszych nowotworów kobiecych. Zazwyczaj diagnozowane są już wtedy, gdy zmiany są daleko posunięte, w związku z czym maleje szansa na wyleczenie. Ryzyko wystąpienia nowotworów jajnika rośnie po okresie pomenopauzalnym, w przypadku uwarunkowań genetycznych (matka, siostra) i rodzinne występujących innych nowotworach. Zauważa się również związek otyłości i bezdzietności z tą chorobą.
Tu podobnie jak w przypadku torbieli – brak jest wczesnych objawów. Zależą one od gabarytów zmiany – bóle brzucha, uczucie ucisku na narządy, zaparcia, zaburzenia pracy układu moczowego oraz powiększenie brzucha. Badaniem, które potwierdza rozpoznanie jest wspomniane już USG przezpochwowe i markery nowotworowe z krwi.
Leczenie w tym przypadku to operacja, a później chemioterapia.
Antykoncepcyjna protekcja jajników
Doustna antykoncepcja hormonalna chroni jajniki przed wymienionymi chorobami. W przypadku torbieli i nowotworów, ochrona ta polega na hamowaniu owulacji, a w zapaleniu przydatków – na zagęszczaniu śluzu, który zamyka wrota dla bakterii i innych patogenów.
Niektóre torbiele i PCOS jest leczone za pomocą hormonalnych środków antykoncepcyjnych.
Warto też wiedzieć, że macierzyństwo chroni przed niektórymi chorobami jajników – głównie przed nowotworami. Kobiety bezdzietne, niestety częściej zapadają na te schorzenia.
Katarzyna Ziaja
Uwaga! Powyższa porada jest jedynie sugestią i nie może zastąpić wizyty u specjalisty. Pamiętaj, że w przypadku problemów ze zdrowiem należy bezwzględnie skonsultować się z lekarzem!
