Zaburzenia barwnikowe skóry są problemem nie tylko kosmetycznym, ale również terapeutycznym. Zmiany zabarwienia skóry mogą być niewielkie lub zajmować rozległe powierzchnie skóry. Przede wszystkim nieładnie wyglądają, ale mogą także być objawem groźnych schorzeń. Ze względu na częstą lokalizację na skórze odsłoniętej (twarz, grzbiety dłoni) zaburzenia barwnikowe stanowią problem psychologiczny i kosmetyczny.
Melanina – barwnik odpowiedzialny za kolor skóry
Jak wiadomo kolor skóry jest związany głównie z obecnością znajdującego się w niej barwnika – melaniny. Powstaje on z tyrozyny w wyniku licznych reakcji chemicznych. Enzymem, który jest odpowiedzialny za przekształcenia prowadzące do powstania melaniny, jest tyrozynaza. Jednym z bezpośrednich czynników aktywujących tyrozynazę są jony miedzi.
Precyzyjnie rzecz ujmując, melanina jest rozproszona w wypustkach melanocytów w postaci ziarnistości zwanych melanosomami. Melanocyt zawiera zmienną liczbę melanosomów – może ich być mniej lub więcej. Barwa skóry zależy głównie od aktywności melanocytów, czyli od ilości wytwarzanych ziaren melaniny.
Ilość melanocytów w poszczególnych okolicach ciała różni się. Najwięcej występuje w okolicy narządów płciowych (ponad 2000 na cm2 skóry), znaczna ich ilość znajduje się także w skórze policzków (około 1200-1300 na cm2).
Melanina zawiera dwa barwniki: eumelaninę (brązowo-czarny barwnik) i feomelaninę (czerwono-żółty barwnik). Ich działanie różni się: eumelanina zmniejsza penetrację promieniowania słonecznego przez naskórek, a także posiada zdolność zmiatania wolnych rodników. Działa fotoprotekcyjne. Natomiast feomelanina jest fotolabilna, potencjalnie fototoksyczna i może uszkadzać kwas dezoksyrybonukleinowy (DNA).
Co wpływa na wytwarzanie melaniny?
Szereg czynników zewnętrznych może osłabiać lub nasilać melanogenezę. Aktywująco na ten proces wpływa promienie ultrafioletowe (UV), stany zapalne skóry, pewne metale (miedź, żelazo), niektóre hormony np. hormon przysadki mózgowej (MSH – melanocyte stimulating hormon), hormony płciowe (głównie estrogeny) i inne. W powstawaniu przebarwień najczęściej zasadniczy udział ma promieniowanie UV zawarte w promieniowaniu słonecznym oraz emitowane przez sztuczne źródła światła, wśród których najczęstsze to solaria, wykorzystywane głównie do uzyskania opalenizny. Często powtarzane seanse naświetlań promieniowaniem UV, zarówno tym pochodzącym z naturalnego źródła, słońca, jak i ze sztucznych, np. kabin solaryjnych, powodują szybkie pojawienie się licznych przebarwień skóry.
Nadmiar melaniny, czyli przebarwienia
Zaburzenia barwnikowe mogą być pochodzenia endo- i egzogennego. Można wyróżnić odbarwienia, czyli obszary skóry pozbawione barwnika oraz przebarwienia. Przebarwienia skóry to złogi melaniny, występujące wyłącznie w naskórku lub w naskórku i skórze właściwej. Są to głównie piegi (ephelides), plany soczewicowate (lentigines) oraz ostuda (melasma, chloasma).
Piegi to kilkunastomilimetrowe jasnobrunatne lub ciemnobrunatne drobne plamy zlokalizowane na skórze osłoniętej – głównie na twarzy, ale także na grzbietach rąk i na przedramionach. Powstają pod wpływem przyspieszonego procesu melanogenezy. Występują przede wszystkim u osób z pierwszym typem skóry, czyli z bardzo jasną karnacją. Zabarwienie piegów nasila się pod wpływem działania promieniowania słonecznego. W leczeniu piegów stosowane są preparaty odbarwiające, np. hydrochinon, i złuszczające.
Plamy soczewicowate są to plamy nieregularnego kształtu, o zabarwieniu jasno- lub ciemnobrązowym. W ich obrębie występuje zwiększona liczba melanocytów i zwiększona synteza melaniny. Przyczyną tych zmian mogą być ostre oparzenia słoneczne skóry. Plamy soczewicowate na skórze twarzy i grzbietów rąk u osób starszych mają związek z wielokrotną ekspozycją na działanie słońca (lentigines solaris), a także z często stosowaną fotochemoterapią (PUVA) w celach leczniczych.
Ostuda jest nabytym zaburzeniem barwnikowym skóry, występującym głównie u kobiet. Klinicznie jest to plama nieregularnego kształtu, o barwie od jasno- do ciemnobrązowej. Lokalizuje się na skórze eksponowanej na działanie słońca. Zmiany są na ogół symetryczne. Występują na czole, skroniach, policzkach, nad górną wargą. W obrębie przebarwień tego typu stwierdzono zwiększoną ilość melaniny, melanocytów i melanosomów oraz zwiększoną syntezę tyrozynazy.
Patogeneza tego przebarwienia nie jest dokładnie poznana. Uważa się, że wpływ na jej rozwój mają promieniowanie słoneczne oraz szereg innych czynników: genetyczne, hormonalne, dysfunkcje tarczycy, używanie pewnych kosmetyków oraz niektórych leków, przede wszystkim o działaniu fotouczulającym i przeciwpadaczkowym.
O związku czynników hormonalnych z występowaniem ostudy świadczą dane, że pojawia się ona u około 30% kobiet stosujących doustne środki antykoncepcyjne, a zaburzenia czynności hormonalnej tarczycy stwierdzano czterokrotnie częściej u osób z ostudą niż u tych, u których ostuda nie występowała.
Innym rodzajem zmian barwnikowych skóry są zmiany związane z uprzednio toczącym się procesem zapalnym – ostrym lub przewlekłym. Obserwuje się je jako następstwo m.in. zapalnych wykwitów trądzikowych. Występują w miejscach, gdzie wcześniej były umiejscowione zmiany trądzikowe, niektóre wysypki skórne, oparzenia słoneczne lub urazy.
Bardzo istotną grupą zaburzeń barwnikowych skóry są przebarwienia polekowe. Stanowią około 10-20% wszystkich przypadków nabytych przebarwień skóry. Mogą być spowodowane przez leki o różnej budowie chemicznej i różnym działaniu farmakologicznym, np. tetracykliny (minocyklina, doksycyklina) czy niesteroidowe leki przeciwzapalne (paracetamol, salicylany). Zmiany barwnikowe skóry mogą występować również w związku ze stosowaniem leków przeciwmalarycznych, leków cytotoksycznych (np. hydroksymocznik, fluorouracyl), leków psychotropowych (fenotiazyny, trójcykliczne leki przeciwdepresyjne), leków kardiologicznych (amiodaron) i innych. Pacjenci niejednokrotnie stosują kilka leków równocześnie i wówczas ustalenie przyczyny zmiany zabarwienia skóry nie jest łatwe.
Przebarwienia powstające pod wpływem interakcji kilku czynników
Bardzo często przebarwienia powstają pod wpływem interakcji dwóch lub więcej czynników. Przeważnie jednym z nich jest promieniowanie słoneczne. Ekspozycja na działanie promieniowania słonecznego czy ultrafioletu emitowanego przez sztuczne źródła tego promieniowania w czasie, gdy pacjent przyjmuje leki, w istotny sposób przyczynia się do wystąpienia różnego rodzaju zmian barwnikowych skóry.
Należy też wspomnieć o zmianach w postaci pasmowato lub siateczkowato ułożonych brązowych przebarwień skóry, głównie dekoltu i bocznych powierzchni szyi, związanych ze stosowaniem bezpośrednio na skórę perfum lub wody kolońskiej zawierających bergapten oraz równoczesnego działania promieniowania słonecznego. Zmiany te określane są jako Berlocque dermatitis.
Podobnie, w wyniku kontaktu skóry z roślinami zawierającymi psoraleny i działania promieniowania słonecznego dochodzi do reakcji fototoksycznej i w następstwie tego do powstania ciemnych przebarwień skóry, utrzymujących się przez wiele miesięcy.
Co sprzyja powstawaniu przebarwień?
• Promieniowanie UV
• Stosowanie niektórych leków, m.in. hormonów
• Kosmetyki z substancjami fotouczulającymi
• Niektóre metale (np. miedź, żelazo, złoto, srebro)
• Ciąża
• Okres menopauzy
• Zmiany zapalne skóry (np. trądzik)
• Choroby wątroby
Zobacz także: jak usunąć przebarwienia?
Zwalczanie przebarwień
Spośród czynników powodujących powstawanie przebarwień najważniejszą rolę w przypisuje się promieniowaniu słonecznemu. Dlatego bardzo istotna jest odpowiednia ochrona przed jego działaniem, polegająca na stosowaniu preparatów fotoprotekcyjnych (światłoochronnych), zwłaszcza takich, które zawierają w składzie dwutlenek tytanu lub tlenek cynku, oraz poprzez unikanie ekspozycji na działanie promieniowania słonecznego lub UV emitowanego przez sztuczne źródła tego promieniowania. W leczeniu mają zastosowanie preparaty o działaniu hipopigmentacyjnym (np. hydrochinon, kwas glikolowy, kwas kojowy, azelainowy, tretinoina), pilingi chemiczne (np. z kwasem glikolowym), terapia laserowa (laser CO2), a także dermabrazja.
W walce z przebarwieniami stosuje się kuracje dermatologiczne przeprowadzane pod kontrolą lekarską. Jest także szereg kosmetyków, które pomagają w usuwaniu przebarwień dzięki zawartości substancji wpływających na melanogenezę, a konkretnie hamujących proces powstawania przebarwień – czyli uniemożliwiających aktywację tyrozynazy i hamujących działanie aktywnej tyrozynazy – oraz rozjaśniających już istniejące przebarwienia. Powinny być to preparaty przebadane dermatologiczne i sprawdzone pod kątem bezpieczeństwa stosowania. Najważniejszym jednak czynnikiem zapobiegającym przebarwieniom i pozwalającym na efektywną ich kurację jest ochrona przed promieniowaniem UV, polegająca na unikaniu słońca i solarium oraz regularnym, całorocznym stosowaniu preparatów z filtrami UV.
NIEBEZPIECZNE PRZEBARWIENIA
Zespół znamion dysplastycznych
Od opisanych powyżej zaburzeń barwnikowych należy odróżnić znamiona dysplatyczne (zespół znamion dysplastycznych) ze względu na odmienne postępowanie profilaktyczne i lecznicze. W przeciwieństwie do znamion zwykłych, są one liczne i większe (5-15 mm), mają nieregularne obrysy i niejednolite zabarwienie, mogą być płaskie lub nierównomiernie wyniosłe. Są zlokalizowane głównie na skórze owłosionej głowy. Ze znamienia dysplastycznego może rozwinąć się czerniak złośliwy. Osoby z tym rodzajem znamion muszą być objęte regularną kontrolą dermatologiczną i poinformowane o konieczności zgłoszenia się do lekarza w przypadku zauważenia jakichkolwiek zmian w obrębie znamienia lub wokół niego. Opalanie się jest bezwzględnie przeciwwskazane.
Melanocyty są również punktem wyjścia czerniaka złośliwego (Melanoma malignum). W rozwoju tego nowotworu bardzo ważny udział ma promieniowanie słoneczne, a także promienie UV emitowane przez sztuczne źródła światła. Czerniak może się wywodzić z plamy soczewicowatej złośliwej tj. o nieregularnym kształcie i nierównomiernym rozmieszczeniu barwnika (Lentigo maligna melanoma). Objawem zezłośliwienia są wyczuwalne guzki w obrębie plamy. Ten typ czerniaka częściej występuje u osób w starszym wieku i lokalizuje się głównie w obrębie skóry odsłoniętej. Z plam soczewicowatych wywodzi się również czerniak umiejscowiony na kończynach dolnych – (Melanoma acro-lentiginosum).
Inny typ czerniaka – czerniak szerzący się powierzchownie (Superficial spreading melanoma) rozwija się zazwyczaj ze znamion barwnikowych i występuje w 60-70% przypadków. Również czerniak guzkowy (Nodular melanoma) może się rozwijać ze znamion barwnikowych.
Katedry Chorób Skórnych i Wenerycznych
Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie
Uwaga! Powyższa porada jest jedynie sugestią i nie może zastąpić wizyty u specjalisty. Pamiętaj, że w przypadku problemów ze zdrowiem należy bezwzględnie skonsultować się z lekarzem!
