fot. Fotolia
Pierwsi klauni w szpitalach
U schyłku XVIII w. we Francji powstały pierwsze zespoły amatorów oraz zawodowych artystów, którzy zabawiali chorych w szpitalach i dzieci w sierocińcach. Za ich przykładem poszły takie gwiazdy areny jak Antonet, Béby, duet Dario i Bario, Frankie Saluto, Grock oraz bracia Albert, François i Paolo Fratellini.
Po lekturze publikacji na temat poprawiania jakości życia i działalności publicznej P. Adamsa, N. Cousinsa oraz R. Moody’ego nieodłącznym elementem rzeczywistości wielu placówek medycznych i opiekuńczo-wychowawczych stali się zwłaszcza klauni. Ich oryginalne i odważnie wyrażane poglądy, a także sława i możliwość inspirowania debaty publicznej w środkach masowego komunikowania sprawiły, że o roli śmiechu w procesie walki z chorobą i cierpieniem zaczęto mówić coraz częściej.
Najprawdopodobniej pierwszą w świecie placówką, w której doktorzy klauni zostali zatrudnieni w ramach profesjonalnego programu, jest Szpital Dziecięcy Centrum Nauk o Zdrowiu w kanadyjskim Winnipeg (ang. Children’s Hospital of the Health Sciences Centre of Winnipeg). Zanim jednak do tego doszło, realizowano tu pionierskie projekty profilaktyczno-edukacyjne, mające poprawiać samopoczucie małych pacjentów.
W 1971 roku w terapii dzieci z traumą pooperacyjną zaczęto używać specjalnie zaprojektowanych laleczek, przy pomocy których terapeuci pomagali pacjentom oswajać się ze zmianami zachodzącymi w ich ciałach. W 1982 r. podobne laleczki, a także samych klaunów przyjmujących rolę pacjenta, zaczęto wykorzystywać w trakcie przygotowywania dzieci do zabiegów, aby obniżyć poziom stresu przedoperacyjnego.
Telewizja szpitalna dla dzieci
Tę samą funkcję spełnia Dziecięca Telewizja Szpitalna (ang. Children’s Hospital Television – CHTV), w której klaunica Karen „Robo” Ridd prowadzi raz w tygodniu „Program na dzień dobry” (ang. The Good Day Show). Z inicjatywy Karen na Oddziale Życia Dziecka (ang. Child Life Department) został zainicjowany czteromiesięczny pilotażowy program, polegający na stałej obecności na oddziale doktora klauna, którego zadaniem było nie tylko poprawianie jakości życia pacjentów, ale także tłumaczenie im wybranych procedur medycznych, zaznajamianie z wykorzystywanymi narzędziami i urządzeniami medycznymi, integrowanie środowiska szpitalnego. Profesjonalni klauni zaczęli pracować w Szpitalu Dziecięcym Kolumbii Brytyjskiej w Vancouver (ang. British Columbia’s Children’s Hospital), a gdy wiadomość o ich powodzeniu rozeszła się po kraju, wiele podobnych programów zaczęto realizować w kolejnych kanadyjskich szpitalach.
Ich twórcy i animatorzy powołali więc Kanadyjskie Towarzystwo Terapeutycznych Klaunów (ang./franc. The Canadian Association of Therapeutic Clowns / Association Canadienne des Clowns Thérapeutiques – CATC/ACCT). Powstało też wiele podobnych organizacji lokalnych, w skład których wchodzą nie tylko profesjonaliści, ale także wolontariusze, którzy odwiedzają podopiecznych w szpitalach, hospicjach oraz domach opieki i realizują programy adresowane do wybranych środowisk. m.in. w Montréalu, Toronto, Windsorze i Winnipeg.
Obóz dla klaunów
W 1975 r. działalność publiczną rozpoczął Richard „Snowflake” Snowberg (ang. snowflake – płatek śniegu) – aktor, klaun, doktor klaun, kierownik do spraw edukacji i przewodniczący Światowego Stowarzyszenia Klaunów (ang. World Clown Association), wykładowca pedagogiki oraz technologii informacji na Uniwersytecie Wisconsin La Crosse (ang. Wisconsin University – La Crosse).
W ramach zajęć uniwersyteckich uruchomił pionierski program edukacyjny Obóz Klaunów (ang. Clown Camp) – jedyną w swoim rodzaju letnią szkołę klaunów, którą kierował przez dwadzieścia osiem lat. R. Snowberg stworzył pojęcie opiekuńczego klauna (ang. caring clown), którego synonimem stał się wkrótce doktor klaun (ang. clown doctor).
Na czym polega praca doktora klauna?
Doktorzy klauni pracują nad poprawą jakości życia podopiecznych, ich gości oraz personelu w placówkach medycznych i opiekuńczych, wykonując swą pracę zarówno zawodowo (pobierając wynagrodzenie w ramach zatrudnienia na formalnych zasadach), jak i na zasadzie wolontariatu. Pojawiają się także w przestrzeni publicznej, współpracując z organizatorami imprez plenerowych, artystycznych happeningów, kolonii letnich, działań na rzecz społeczności lokalnej itp.
Zobacz też: Kim jest „doktor klaun”?
Pierwszy profesjonalny program doktorów klaunów w Stanach Zjednoczonych
W 1976 r., z inspiracji aktorów i żonglerów Paula Bindera oraz Michaela Christensena, w Nowym Yorku powstał „Cyrk Wielkiego Jabłka” (ang. The Big Apple Circus). Artyści ci spotkali się dwa lata wcześniej w angielskim hrabstwie Kent, gdzie zajmowali się organizowaniem przedstawień ulicznych. Po stażu odbytym w paryskim „Nowym Cyrku” (franc. Cirque Nouveau) wrócili do Stanów Zjednoczonych z pomysłem stworzenia trupy cyrkowej, która docierałaby z ofertą do środowisk, którym szczególnie potrzeba radości i (u)śmiechu.
W 1986 r. M. Christensen zainicjował działalność legendarnej dziś „Jednostki Opieki Klaunowej Cyrku Wielkiego Jabłka” (ang. The Big Apple Circus Clown Care Unit), czyli zespołu zawodowych klaunów, którzy zaczęli regularnie odwiedzać pacjentów szpitali dziecięcych. W ten sposób powstał pierwszy profesjonalny program doktorów klaunów w Stanach Zjednoczonych. Dzięki licznym odczytom i spotkaniom o charakterze warsztatowym, organizowanym zarówno w Ameryce, jak i w innych regionach, działalność „Jednostki Opieki Klaunowej” zainspirowała podobne inicjatywy.
Członkowie organizacji współpracują dziś z doktorami klaunami z całego świata – m.in. z Argentyny, Australii, Austrii, Białorusi, Brazylii, Chin, Czech, Finlandii, Francji, Hiszpanii, Holandii, Hong Kongu, Izraela, Kanady, Niemiec, Republiki Południowej Afryki, Szwajcarii, Turcji, Wielkiej Brytanii i Włoch. Rocznie organizują ok. dwieście pięćdziesiąt tysięcy odwiedzin doktorów klaunów w placówkach opiekuńczych i medycznych.
Doktor śmiech
Po trzech i pół latach pobytu w „Wielkim Jabłku” amerykańska klaunica Caroline Simonds, bardziej znana jako Doktor Żyrafa (ze względu na sto dziewięćdziesiąt dwa centymetry wzrostu), w 1991 r. przybyła do Paryża i założyła stowarzyszenie „Doktor Śmiech” (franc. Le Rire Médecin).
Należy doń kilkudziesięciu zawodowych klaunów, którzy przez cały rok dwa razy w tygodniu odwiedzają dzieci w szpitalach. Pracują zwykle parami: jeden pełni funkcję białego klauna (charakteryzuje go rozsądek, uporządkowanie, moc decyzyjna), drugi to August (robi głupstwa, postępuje bez zastanowienia i uwielbia się bawić). Niektórzy nie używają języka werbalnego, a jedynie gestów, rekwizytów i obrazów, co pozwala im komunikować się z pacjentami wywodzącymi się z różnych kultur.
W ramach formalnych programów współpracy doktorzy klauni ze stowarzyszenia przebywają w placówce codziennie przez dłuższy czas, towarzysząc podopiecznym nawet podczas zabiegów medycznych. Jest to więc przemyślana, długoterminowa współpraca z personelem i rodzinami chorych, w której doktorzy klauni stają się nieodłącznym elementem środowiska medycznego.
Czym jest Payamedicos?
Payamedicos jest istniejącą od 2002 r. argentyńską organizacją pozarządową doktorów klaunów, która wdrożyła unikalną metodę szkolenia wolontariuszy i pracy z podopiecznymi.
Przygotowanie doktorów klaunów przez Payamedicos trwa pół roku. Praktyczne szkolenie w szpitalu to trzy miesiące towarzyszenia doświadczonym wolontariuszom i personelowi podczas pracy z podopiecznymi. Kolejne trzy miesiące trwają zajęcia teoretyczne, obejmujące treści z filozofii, psychologii, medycyny itp. Przygotowują one nowych wolontariuszy do pracy z chorymi w określonych stanach i o określonych możliwościach, omawiają zagadnienia umierania, żałoby, sytuacji podopiecznego w rodzinie, relacji w placówce itp.
W samej tylko Argentynie do Payamedicos należy ponad tysiąc pięciuset doktorów klaunów. Z ich doświadczeń korzystają setki wolontariuszy na całym świecie (zwłaszcza z krajów hiszpańskojęzycznych), między innymi dzięki kursom internetowym i kontaktom nawiązywanym za pośrednictwem portalu Facebook.
Wyprawy edukacyjne klaunów
Wielu doktorów klaunów bierze udział w międzynarodowych projektach edukacyjnych i wyprawach dobroczynnych, które są szczególnie atrakcyjne pod względem edukacyjnym, z uwagi na złożoność napotykanych faktów oraz możliwości zdobycia cennych doświadczeń w wyjątkowo trudnych okolicznościach. Przedsięwzięcia tego rodzaju zwykle dostępne są dla każdego, bez względu na doświadczenie, uczestnicy wypraw są bowiem drobiazgowo szkoleni w zakresie przygotowania do podróży, postępowania w sytuacjach krytycznych, w pracy z potrzebującymi w określonych okolicznościach itp.
Główni organizatorzy oraz lokalne stowarzyszenia i fundacje przygotowują poszczególne wyprawy we współpracy z działającymi w danym środowisku organizacjami pozarządowymi, przedstawicielami miejscowych władz i międzynarodowymi instytucjami o zasięgu globalnym: Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), UNICEF, agendy Międzynarodowego Czerwonego Krzyża. Ich celem jest najczęściej współpraca na rzecz środowisk defaworyzowanych, borykających się z problemami socjalnymi wskutek klęsk żywiołowych, zapóźnienia ekonomicznego i edukacyjnego, chorób itp.
W ostatnich latach coraz więcej jest inicjatyw klaunów adresowanych do ofiar konfliktów zbrojnych i uchodźców z terenów objętych działaniami wojennymi. W tego rodzaju działalności na terenach bliskowschodnich (m.in. w Egipcie, Iraku, Jordanii, Kurdystanie, Palestynie) specjalizują się m.in. członkowie organizacji „Cyrk dla Iraku” (ang. Circus 2 Iraq), założonej w 2004 r. w Londynie.
Również w 2004 r. brytyjscy klauni z misji „Szeroki Uśmiech Świata” (ang. World Wide Smiles), dzięki funduszom uzyskanym od spółki Eurotunnel PLC, wyjechali klaunować na dotknięte działaniami wojennymi tereny Kosowa. Odwiedzali szkoły, obozy dla uchodźców, domy dziecka, kościoły i domy opieki dla dorosłych, wystąpili też z odczytami na stołecznym uniwersytecie.
Rok później podobna wyprawa została wysłana do Azji, by wspierać rodziny, które ucierpiały wskutek tsunami. We współpracy z kalkucką Fundacją Matki Teresy (ang. Mother Therese Foundation), klauni z „Szerokiego Uśmiechu Świata” pomagali przy budowie domów dla cygańskich rodzin w Rumunii i Indiach.
Zobacz też: Czym jest śmiechoterapia i kiedy się ją stosuje?
Szybkie reagowanie klaunów
Gdy we wrześniu 2005 r. huragan Katrina spustoszył wybrzeże Stanów Zjednoczonych, Jeremy Cohen z Międzynarodowego Stowarzyszenia Klaunów Shrine (ang. International Shrine Clown Association), organizacji doktorów klaunów należących do ruchu masońskiego w Stanach Zjednoczonych, doprowadził do utworzenia tzw. Odpowiedzi Czerwonego Nosa (ang. Red Nose Response), czyli zespołu doktorów klaunów szybkiego reagowania, który w przypadku klęsk żywiołowych i innych kataklizmów udaje się do obozów dla uchodźców i instytucji opiekuńczych działających na zagrożonych terenach, by poprawić jakość życia ich podopiecznych, rozładowywać stres i wspierać na duchu zarówno ofiary, jak i ratowników.
Doktorzy klauni z lóż Shrinerów od wielu lat prowadzą działalność dobroczynną w placówkach opiekuńczych i medycznych w okolicy. Jednym z miejsc, w których ich odwiedziny są tradycją jest Szpital Shrinerów dla Dzieci (ang. Shriners Hospital for Children) w Chicago.
Kim są Doktorzy Klauni?
Stowarzyszenie Mediclaun, czyli Doktorzy Klauni (hiszp. Mediclaun – Payasos Hospitalarios), działa od 2001 r. w kolumbijskim departamencie Antioquia, w miejscowościach Bello, Envigado i Medellín. To zespół doktorów klaunów, którzy, przygotowując się do spotkań z dziećmi w szpitalach i ich środowiskach rodzinnych, uczestniczą w warsztatach teatralnych, plastycznych i muzycznych, związanych z ochroną zdrowia itp.
Jednym z charakterystycznych elementów ich działalności jest organizowanie międzynarodowych spotkań doktorów klaunów „Magiczny uśmiech” (hiszp. La sonrisa mágica), w których biorą udział uczestnicy z Argentyny, Brazylii, Kolumbii, Kostaryki, Meksyku, Peru, Szwajcarii, Urugwaju. Celem spotkań jest wymiana doświadczeń między doktorami klaunami a pracownikami instytucji służby zdrowia (lekarzami, pielęgniarkami, psychologami, wykładowcami medycyny i in.).
Spotkaniom towarzyszą warsztaty, wykłady i wspólne klaunowanie. Również przy Wydziale Medycyny Uniwersytetu w Buenos Aires (hiszp. Facultad de Medicina – Universidad de Buenos Aires) organizowane są cyklicznie Międzynarodowe Kongresy Klaunów i Doktorów Klaunów (hiszp. Congreso Internacional de Clown y Payaso de Hospital). Dzięki upowszechnieniu prac klasyków terapii śmiechem oraz pedagogiki szpitalnej czy dostępu do Internetu, możliwości błyskawicznego komunikowania się i podróżowania, można dziś mówić o istnieniu międzynarodowego ruchu doktorów klaunów – choć kategoria pojęciowa „doktor klaun” ma w różnych językach różne odpowiedniki.
Ilu jest doktorów klaunów?
Określenie zasięgu ruchu oraz podanie dokładnej liczby organizacji i zaangażowanych w ich prace osób, wymaga dodatkowych badań w perspektywie międzynarodowej. Biorąc pod uwagę choćby tylko liczbę tych doktorów klaunów, którzy mają własne strony internetowe i uczestniczą w wymianie informacji na portalu społecznościowym Facebook, można założyć, że w kilkuset organizacjach doktorów klaunów i ich odpowiedników, określanych innymi nazwami, na co dzień działa kilkanaście tysięcy zarówno wolontariuszy amatorów, jak i profesjonalnych artystów.
Każdego roku biorą oni udział w licznych przedsięwzięciach o zasięgu lokalnym i międzynarodowym, docierając do podopiecznych w różnego rodzaju placówkach medycznych i opiekuńczych oraz do środowisk, których mieszkańcy ucierpieli m.in. na skutek wojen i klęsk żywiołowych.
Działalność doktorów klaunów z roku na rok staje się coraz częściej przedmiotem badań naukowych i tematem opracowań w różnych językach. Przyczynia się to do popularyzacji ruchu i pozwala przewidywać jego rozwój, zwłaszcza w enklawach nędzy materialnej i edukacyjnej, w społecznościach defaworyzowanych, a także w krajach wysokouprzemysłowionych, w których upowszechnienie idei wolontariatu i pracy na rzecz chorych, cierpiących i umierających stanowi jedną z treści wychowania w ramach systemu oświaty publicznej, zaś uczestnictwo w pracy wolontaryjnej jest nie tyle modą, zaistniałą dzięki popularności filmów i publikacji, co raczej obiektywnie wartościowym elementem stylu życia osób w różnym wieku, o różnej pozycji społecznej, poziomie wykształcenia itp.
W 2003 r. Morgana Masetti i Edson Lopes, z brazylijskiego stowarzyszenia „Doktorzy Radości” (port. Doutores da alegria), przeprowadzili badania ilościowe kilkudziesięciu organizacji doktorów klaunów w Brazylii oraz w kilkunastu krajach świata. Szczegółowe informacje na temat tych spotkań można znaleźć m.in. na portalu internetowym Facebook, w grupie „Payasos de Hospital Internacional”. Były to najprawdopodobniej pierwsze badania tego rodzaju, dotyczące liczby wolontariuszy, warsztatu, form pracy itp.
Idee ruchu doktorów klaunów są coraz popularniejsze wśród wychowawców na całym świecie, czego efektem jest powstawanie coraz większej liczby grup wolontariuszy wśród uczniów i studentów. Nie dziwi więc fakt ich coraz większego znaczenia w perspektywie edukacyjnej.
Zobacz też: Klaun na Babyonline
Fragment pochodzi z książki „Śmiech w edukacji” autorstwa P.P. Grzybowskiego (Impuls 2014). Publikacja za zgodą wydawcy.
Uwaga! Powyższa porada jest jedynie sugestią i nie może zastąpić wizyty u specjalisty. Pamiętaj, że w przypadku problemów ze zdrowiem należy bezwzględnie skonsultować się z lekarzem!
