Pomoc psychologa w trakcie leczenia niepłodności

fot. Fotolia

Człowiek jest jednością psychofizyczną. Rozróżnienie pomiędzy fizycznością – somatyką a funkcjonowaniem psychicznym od dawna jest podziałem sztucznym i dokonywanym w celu uproszczenia tego skomplikowanego modelu. Jest ono także konsekwencją systematycznie postępującej specjalizacji poszczególnych dziedzin naukowych zajmujących się człowiekiem i jego zdrowiem. Jednak wszędzie tam, gdzie łączenie tych sfer jest możliwe, współpraca między różnymi specjalistami pozwala osiągnąć efekt synergii, generując w ten sposób wartość dodaną dla pacjenta. Ma to kluczowe znaczenie w przypadku starań o dziecko, a szczególnie w sytuacji, gdy to staranie przedłuża się ponad miarę i mogą lub muszą byś stosowane medyczne procedury wspomagające.

Wielowymiarowość problemu niepłodności

Niepłodność stwierdza się po upływie roku regularnego współżycia bez osiągnięcia ciąży. Jest to zjawisko wielowymiarowe i pociągające za sobą całe spektrum konsekwencji. Dotyczą one zarówno fizjologii, psychiki, jak i życia społecznego jednostek doświadczających tej choroby. Mówimy tu o chorobie, gdyż według nowoczesnych standardów nauk biologicznych i społecznych pełne zdrowie prokreacyjne człowieka to nie tylko stan braku choroby i zaburzeń, ale zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) to „pełny fizyczny, psychiczny i społeczny dobrostan w zakresie funkcji oraz procesów związanych z prokreacją na wszystkich etapach życia”. Kiedy więc stan ten z jakichkolwiek przyczyn nie jest osiągany, jednostka ma prawo dążyć – korzystając ze wszelkich dostępnych środków oraz własnej gotowości – do odwrócenia tej tendencji.

W dążeniu do przywracania zdrowia prokreacyjnego wydaje się więc wskazane połączenie zdobyczy różnych dziedzin nauki, głównie medycyny i psychologii. W przeciwnym wypadku poszukiwania praktycznych i skutecznych rozwiązań pomagających pacjentom będą trwać dłużej i przeważnie nie będą to rozwiązania optymalne.

Nie ulega żadnej wątpliwości, że rozwiązania te muszą opierać się na danych naukowych i zostać właściwie udokumentowane empirycznie. Muszą być także systematycznie weryfikowane i uaktualniane.

Pacjenci wymagają bowiem leczenia zgodnego ze współczesnymi standardami całościowej i humanistycznej opieki medycznej, bazującego na nowoczesnej wiedzy naukowej oraz współpracy specjalistów z różnych dziedzin, dążących do osiągania upragnionego celu, minimalizując równocześnie wszelkie cierpienia chorych.

Komplementarność psychologii w terapii niepłodności

Właśnie w minimalizowaniu negatywnych kosztów diagnostyki i leczenia niepłodności upatrywać należy przyszłości zadań psychologicznych. Jest to właściwy zakres działania psychologa wspierającego pacjenta doświadczającego niechcianej bezdzietności. Leczenie niepłodności nie opiera się jednak na pracy jednego specjalisty. To najczęściej działanie zespołowe. Dlatego psycholog powinien być również przygotowany do objęcia swoim wsparciem ludzi pracujących na rzecz pacjentki, pacjenta lub pary. Kompetencje pozamedyczne członków zespołu, takie jak dobra komunikacja, sposób radzenia sobie ze stresem oraz trudnymi sytuacjami, zrównoważona empatia, maksymalne uproszczenie i humanizacja procedur to często klucz do lepszego samopoczucia pacjentów w tak obciążającym procesie, jakim jest leczenie niepłodności.

Takie ujęcie stanowi poszerzenie zakresu obowiązków psychologa w porównaniu do działalności, która obowiązywała do niedawna i z którą psycholog był kojarzony. Psychologia zdrowia to bardzo szybko rozwijająca się część psychologii. W ostatnich latach przeprowadzono na całym świecie wiele badań pokazujących dalsze kierunki zainteresowań. Po pierwsze, w zakresie szeroko pojętej psychosomatyki – czyli poszukiwania czynników ryzyka chorób w życiu psychicznym człowieka. Po drugie, w zakresie somatopsychologii, czyli tego, jak choroby wpływają na funkcjonowanie człowieka i jakie są ich konsekwencje dla jego funkcjonowania psychospołecznego.

Przyczyna czy skutek, czyli o roli psychologa

Dla problematyki niepłodności i jej leczenia oba kierunki są istotne. Na szczególną uwagę zasługują te doniesienia, które podają w wątpliwość twierdzenia do niedawna będące nurtem obowiązującym i nie podlegającym dotychczas dyskusji. Mówią one o psychogennym podłożu niepłodności, jej uwarunkowaniach i o czynnikach ryzyka, takich jak dieta, stres, czynniki środowiskowe. Obowiązujący do pewnego momentu model poszukiwań psychogennego podłoża niepłodności wraz z rozwojem medycyny zaczyna stopniowo – choć bardzo powoli – odchodzić w przeszłość. Nie został on we właściwy i przekonywający sposób dowiedziony w badaniach naukowych, a skuteczność metod pracy psychologicznej i terapeutycznej z niego wynikających nie została w dostateczny sposób potwierdzona. Pomimo istnienia pewnych sygnałów, badacze z wielkim sceptycyzmem odnoszą się do poglądu o niepłodności wynikającej bezpośrednio z problemów natury psychologicznej.

Z całą pewnością nie można już mówić o prostej zależności przyczynowo-skutkowej i doprowadzać do sytuacji nadmiernej koncentracji na problemach psychicznych pacjentów lub do ograniczenia się tylko do nich. Pomijając inne konsekwencje może to doprowadzić do dalszego narastania problemów z płodnością oraz do tracenia cennego potencjału prokreacyjnego kobiet i mężczyzn, który maleje wraz z czasem.

W celu doskonalenia profesjonalnego warsztatu psychologów i lekarzy ważne jest zatem stałe monitorowanie doniesień badawczych oraz uczynienie z nich zagadnienia interdyscyplinarnego.

Wiele mówi się także w ostatnich latach o psychospołecznych konsekwencjach niepłodności oraz jej leczenia. Zakres zainteresowań psychologów niepłodności poszerzył się bowiem, uzupełniając psychosomatykę o somatopsychologię, która w tym zakresie pełnić powinna kluczową rolę. Bardziej efektywnym i skutecznym wkładem psychologów praktyków będzie więc koncentrowanie się na możliwych i już zaistniałych problemach psychologicznych oraz społecznych osób niepłodnych. Jest to bowiem choroba złożona, skomplikowana i różnorodnie manifestowana. Należy również pamiętać, że nie dotyczy ona tylko jednej osoby, ale pary oraz całego jej środowiska. Do indywidualnych problemów psychologicznych, emocjonalnych, a nierzadko moralnych (nie mówiąc już o kłopotach praktycznych – logistycznych czy finansowych) dochodzą więc ewentualne problemy małżeńskie, seksualne, rodzinne, a także związane ze sferą zawodową. Tak więc nadrzędnym celem pracy psychologa powinno być postępowanie ukierunkowane na jak najszybsze i najbardziej skuteczne osiągnięcie lub zbliżanie pacjentów do bieguna zdrowia na kontinuum zdrowie-choroba.

Założenie to implikuje skupienie się na sytuacji zastanej oraz pracy skierowanej na rozwiązywanie problemów powstających i narastających wraz z upływem czasu, a także komplikowaniem się sytuacji biomedycznej.

Zobacz też: Jak stwierdzić niepłodność? Metody badań niepłodności

Psychologiczne aspekty niepłodności

Problemy emocjonalne i życiowe – indywidualne i partnerskie, mogą pojawić się u pacjentów na każdym etapie choroby oraz jej leczenia. Każde z tych wydarzeń samo w sobie może być wystarczająco obciążające, aby poziom odczuwanej satysfakcji życiowej znacząco spadł. Niektóre z tych sytuacji, szczególnie jeśli trwały zbyt długo (w ocenie możliwości danej osoby) oraz nie zostały rozwiązane prawidłowo, mogą być potencjalnymi przyczynami cierpienia psychicznego, wpływającymi na całokształt samopoczucia. A zatem oddziaływają one bezpośrednio i pośrednio na odczuwaną uciążliwość choroby oraz na zdolność do podejmowania dalszego skutecznego leczenia lub innych ważnych decyzji.

Tabela 1. Lista potencjalnych sytuacji wpływających na stan emocjonalny pacjentów

Właściwa pomoc psychologiczna staje się więc bardzo potrzebnym elementem, zarówno profilaktycznym, jak i terapeutycznym w momencie wystąpienia problemów.

Dynamika pojawiania się trudności oraz skuteczność sposobów radzenia sobie z nimi jest bardzo zmienna. Zależy od cech osobowości, temperamentu, wcześniejszych doświadczeń życiowych, ogólnych kompetencji społecznych. Niebagatelny wpływ mają także takie czynniki jak: jakość związku, jakość wsparcia społecznego, gotowość i umiejętność korzystania ze wsparcia, ogólne poczucie zdrowia, sytuacja rodzinna i zawodowa, czy światopogląd. Każdy z tych czynników oddzielnie, ich wzajemne zależności oraz pozytywny lub negatywny efekt synergiczny mają wpływ na sposób przeżywania niepłodności i jej leczenie. Tak więc w każdym z tych zakresów (w powiązaniu z chorobą) dobrze rozumiana i wdrożona pomoc psychologiczna może mieć ogromne znaczenie.

Psycholog wspierający leczenie niepłodności – czyli specjalista w zespole

Jak zostało pokazane wcześniej, przedłużające się doświadczanie niepłodności to zjawisko wielowymiarowe, zawierające zarówno aspekty medyczne, psychologiczne, jak i społeczne. Psycholog pracujący z takimi pacjentami powinien mieć wobec tego specjalne i wszechstronne przygotowanie.

Diagnostyka i leczenie niepłodności to bardzo szybko rozwijająca się dziedzina. Wiele zagadnień zostało przez ostatnie lata pogłębionych. Wiedza na temat przyczyn niepłodności, jak i możliwości ich leczenia, stale się zwiększa. Psycholog prawidłowo rozumiejący swoją rolę, działający w tym obszarze, nie może więc pozostawać w tyle. Jego wiedza zawierająca podstawowe informacje medyczne oraz aktualna, oparta na dowodach wiedza psychologiczna i psychoterapeutyczna powinny być stale aktualizowane.

Pacjent podczas rozmowy powinien mieć poczucie bycia rozumianym, a nie tylko wysłuchanym. Psycholog musi poznać przeżycia pacjenta oraz przebyte procedury, a także wiedzieć z jakimi następstwami psychofizycznymi mogą one się wiązać. Ponadto, podstawowe pojęcia z zakresu endokrynologii, embriologii, działania układu nerwowego i rozrodczego powinny stanowić absolutne abecadło psychologa niepłodności. Jest to niezbędne do pracy z pacjentem oraz współpracy z zespołem medycznym. Dotyczy to nie tylko psychologów pracujących w klinikach i ośrodkach leczących niepłodność, ale wszystkich, którzy z takimi pacjentami się stykają. Stąd konieczność ciągłego uczenia się w tym zakresie.

Z całą pewnością psycholog niepłodności powinien posiadać również odpowiednie przygotowanie kliniczne z psychologii. Musi bowiem umieć rozpoznać zaburzenia, które mogą być wynikiem niepłodności i jej leczenia.

Ich spektrum jest szerokie, m.in.: cykliczne wahania nastroju, obniżenia nastroju prowadzące w skrajnych przypadkach do depresji, zaburzenia maniakalne, zaburzenia lękowe (epizody lęku panicznego, fobie, lęki o podłożu egzystencjalnym), zaburzenia odżywiania (wahania apetytu, bulimia, anoreksja, ortoreksja), zaburzenia snu, PTSD, zaburzenia funkcjonowania społecznego, zaburzenia więzi partnerskiej czy zaburzenia seksualne.

Psycholog musi umieć trafnie ocenić czy i jak może pracować z daną osobą lub parą, czy też powinien zwrócić się o konsultację lub pomoc do lekarza psychiatry. Błędem jest bowiem bagatelizowanie doświadczeń pacjentów i samodzielne prowadzenie terapii osób z poważnymi stanami klinicznymi bez właściwego wsparcia lekarskiego czy farmakologicznego.

Psycholog pracujący w obszarze leczenia niepłodności powinien mieć także specjalistyczne przygotowanie terapeutyczne. Każda ze szkół psychoterapeutycznych ma swoje podłoże teoretyczne i wynikające z niego propozycje i możliwości pracy. Jednak w tym miejscu trzeba podkreślić podstawową zasadę postępowania naukowego i etycznego - imperatyw wybierania metod, które zapewnią osiągnięcie celu pacjenta za pomocą środków sprawdzonych metodologicznie, o wykazanej skuteczności, minimalizując jednocześnie koszty zarówno emocjonalne, finansowe, jak i czasowe. Szczególnie o tym ostatnim czynniku nie wolno psychologowi niepłodności zapominać, ani go bagatelizować.

Dobrą i wskazaną praktyką byłoby, aby psycholog wspierający leczenie niepłodności miał również przygotowanie i doświadczenie w zakresie możliwości pracy indywidualnej, z parami oraz grupami, a także przygotowanie do pracy z personelem medycznym.

Reasumując, psychologowie niepłodności powinni być grupą specjalistów o wysokich kwalifikacjach, niezbędnych do udzielania wszechstronnej pomocy psychologicznej, mającej na celu wsparcie osób doświadczających, diagnozujących lub leczących niepłodność.

Zobacz też: Na czym polega holistyczny model opieki nad niepłodną parą?

Psycholog specjalista, czyli u kogo pacjent powinien szukać wsparcia

Wyżej wymienione kryteria wymagań w odniesieniu do psychologów niepłodności powinny wyznaczać kierunek ich kształcenia, samokształcenia oraz zdobywania doświadczenia zawodowego. Nie wolno bowiem zapominać jak specyficzną grupą pacjentów są ludzie zmagający się z niechcianą bezdzietnością. Frustracja i stres wiążące się z brakiem możliwości realizacji tak podstawowej potrzeby, jaką jest potrzeba posiadania dziecka, rodzi konsekwencje dające się porównać z przeżyciami towarzyszącymi m.in. chorobom nowotworowym.

Różnorodność emocji i poziomów ich doświadczania jest ogromna, tak samo jak sposobów radzenia sobie z mniej i bardziej obciążającymi przeżyciami. Na początku zaskoczenie, niepokój, konieczność weryfikacji życiowych planów, permanentny stan oczekiwania na zasadniczą zmianę, regularnie powtarzające się rozczarowanie, zniechęcenie, obniżające się sukcesywnie poczucie własnej wartości. Następnie nasilające się poczucie izolacji, braku zrozumienia ze strony bliższego i dalszego otoczenia, wahania nastroju, narastający stan braku poczucia sensu. To tylko kilka z możliwych wzorów emocjonalnych.

Psycholog dobrze przygotowany do pracy z takimi pacjentami pomoże im znaleźć konkretne, skuteczne rozwiązania, pozwalające przetrwać trudności i poradzić sobie z nimi. Pomoże odzyskać utracone poczucie kontroli nad własnym życiem, powstrzymać obniżanie się poczucia własnej wartości. Dostarczy także wielu potrzebnych informacji na temat samego leczenia, charakterystycznych zachowań oraz jak odróżnić normę w przeżywaniu emocji od stanu wymagającego specjalistycznej pomocy. Może także nauczyć poszczególnych, uznanych przez siebie w procesie zawodowego doświadczenia za efektywne, metod kontrolowania emocji oraz stresu. Pomoże usprawnić komunikację między partnerami, ich rodziną i personelem, z którym pacjenci się stykają. Co bardzo ważne, pozwoli skonfrontować się i rozprawić z wieloma stereotypami dotyczącymi niepłodności i jej leczenia, a także pomoże zidentyfikować osobiste ograniczające i przeszkadzające przekonania na temat tej trudnej sytuacji.

Poznanie mitów na temat płodności, seksu, zabiegów medycznych i uzyskanie racjonalnej zdolności do oddzielenia ich od sprawdzonych metod, zweryfikowanych badawczo, nauczenie się niepodtrzymywania osłabiających myśli i emocji to kompetencje trudne do przeceniania w długotrwałych staraniach o dziecko.

Tabela 2. Metody pomocy psychologicznej w procesie diagnostyki i leczenia niepłodności

Współpraca z psychologiem, czyli kiedy pacjent powinien trafić do specjalisty?

Lekarz prowadzący powinien kierować poszczególnych pacjentów lub parę na konsultację psychologiczną jeżeli ich stan emocjonalny budzi jego wątpliwości, a sam nie chce lub nie jest w stanie się tym zająć z powodu ograniczonych możliwości czasowych lub świadomości stanu wykraczającego poza kompetencje z zakresu psychologii. Wśród przesłanek można wymieć niepokój dotyczący stanu emocjonalnego pacjentki lub pacjenta, obawę przed tym, że para nie ma uzgodnionego, jednolitego planu leczenia, widoczne konflikty między partnerami, trudności w komunikacji lub inne spostrzeżenia, mogące według lekarza być elementami potencjalnie utrudniającymi lub uniemożliwiającymi leczenie.

Trzeba tu podkreślić, że konsultacja psychologiczna nie oznacza automatycznie rozpoczęcia psychoterapii lub innego leczenia psychologicznego. Służy sprawdzeniu stanu w jakim pacjenci się znajdują i określeniu jakiego rodzaju pomocy mogliby potrzebować. Bardzo często zdarza się tak, że współpraca między lekarzem a parą układa się bardzo dobrze, pacjenci dobrze radzą sobie z sytuacją leczenia i żadna pomoc psychologiczna nie jest potrzebna. Istnieje także taka możliwość, że współpraca układa się dobrze, ale pacjenci sami poszukują sposobów na poradzenie sobie z trudnościami i chcą poprawić swoje funkcjonowanie w chorobie i leczeniu.

Należy podkreślić, że finalna decyzja o konieczności lub potrzebie skorzystania z pomocy psychologicznej zawsze leży po stronie pacjentów. Nawet wtedy kiedy specjaliści uważają, że byłoby to wskazane, mogą jedynie taki krok zalecić czy zasugerować.

Z nieco inną sytuacją mamy do czynienia tylko w sytuacji problematyki dawstwa/biorstwa. Z badań i doświadczeń krajów bardziej zaawansowanych w tych procedurach niż Polska wynika, że konsultacja psychologiczna (przynajmniej jednorazowa) powinna być obligatoryjna dla uczestników tego typu leczenia. Wykluczyć bowiem należy wszelkiego rodzaju zaburzenia somatyczne i psychologiczne, a także zgłębić motywację takiego postępowania. Pozostaje mieć nadzieję, że również w naszym kraju tego rodzaju postępowanie stanie się powszechnie obowiązującą dobrą praktyką i normą.

Zobacz też: Ustawa o leczeniu niepłodności – plusy i minusy zmian!

Autor: Tatiana Ostaszewska-Mosak, psycholog, psychoterapeuta w FertiMedica Centrum Płodności. współzałożycielka Polskiego Stowarzyszenia Psychologów Niepłodności.

Uwaga! Powyższa porada jest jedynie sugestią i nie może zastąpić wizyty u specjalisty. Pamiętaj, że w przypadku problemów ze zdrowiem należy bezwzględnie skonsultować się z lekarzem!