Tężec występuje najczęściej u osób po 60. roku życia. Jakie są objawy tężca i jak mu zapobiegać?

fot. Adobe Stock, New Africa

Spis treści:

1. Czym jest tężec i co go powoduje?
2. Tężec – objawy
3. Kto jest najbardziej narażony?
4. Diagnostyka tężca
5. Leczenie tężca
6. Tężec – rokowania
7. Zapobieganie tężcowi: szczepionka na tężec

Czym jest tężec i co go powoduje?

Tężec (tetanus) to ostra choroba układu nerwowego wywołana przez bakterie Clostridium tetani (laseczka tężca). Do zakażenia dochodzi poprzez skaleczenia i rany szarpane, rzadziej przez błony śluzowe lub narządy rodne. Jak wynika ze statystyk, 80% zakażeń laseczkami tężca powstaje wskutek drobnych zranień. Największe ryzyko łączy się ze skaleczeniami powstałymi poza domem, np. w ogrodzie, lesie czy w czasie kąpieli w stawie lub jeziorze. Wówczas do rany razem z brudem dostają się bakterie tężca.

W ludzkim organizmie zaczynają one produkować silną truciznę – tetanospazminę, która uszkadza centralny układ nerwowy. O zakażenie wbrew pozorom nie jest trudno, bo bakterie tężca występują powszechnie w glebie, kurzu, wodzie, odchodach zwierząt. Każda rana może stać się potencjalnym źródłem infekcji.

Wyróżnia się kilka postaci tężca:

• tężec uogólniony – najczęściej występująca postać choroby; pierwszym charakterystycznym symptomem jest szczękościsk,
• tężec miejscowy – postać zlokalizowana w okolicy rany,
• tężec noworodkowy – występuje w pierwszych 2 tygodniach życia noworodków; do zakażenia dochodzi przez kikut pępowiny przy braku zachowania zasad sanitarnych,
• tężec głowowy – postać uogólniona tężca przebiegająca z porażeniem jednego z nerwów czaszkowych.

Tężec – objawy

Okres wylęgania tężca, czyli czas od zakażenia organizmu do wystąpienia pierwszych objawów, wynosi najczęściej od 3 do 14 dni. W 80% przypadków pierwszym charakterystycznym objawem choroby jest szczękościsk. Zanim on się jednak pojawi chorzy doświadczają tzw. aury tężcowej (aura tetanica), manifestującej się objawami:

• ból głowy,
• uczucie rozdrażnienia,
• bezsenność,
• nadpotliwość.

Gdy aura przemija, rozwijają się właściwe objawy tężca:

• napięcie mięśni żwaczy skutkujące szczękościskiem (początkowo: trudność w otwieraniu ust, przeżywaniu, przełykaniu, aż do całkowitej niemożności otwarcia ust; pojawia się charakterystyczny grymas twarzy zwany uśmiechem sardonicznym lub uśmiechem szyderczym),
• uczucie mrowienia, drętwienia w okolicy rany,
• ból przy przełykaniu pokarmów i płynów,
• wzmożone napięcie mięśni ciała: karku, szyi, twarzy,
• bolesne prężenia ciała, pojawiające się samoistnie lub pod wpływem bodźca (np. światła, dźwięku, dotyku, zapachu),
• charakterystyczna pozycja ciała z szyją i plecami wygiętymi do tyłu oraz deskowaty brzuch (twardy i napięty), wyprostowanie nóg, 
• drgawki – na początku kilkusekundowe, w miarę postępu choroby czas ich trwania wydłuża się,
• zaburzenia oddychania – pojawiają się, gdy dojdzie do zajęcia mięśni oddechowych i mięśni krtani,
• objawy wegetatywne: gorączka, potliwość, wzmożone wydzielanie śliny, zaburzenia rytmu serca, nieprawidłowe ciśnienie tętnicze krwi.

Uwaga: Objawy te nie muszą występować jednocześnie. Nawet jeden z nich może świadczyć o zakażeniu tężcem, jeśli poprzedzało go zranienie skóry. W takiej sytuacji lepiej nie zwlekać i jak najszybciej wybrać się do lekarza.

fot. Charakterystyczna pozycja ciała jako objaw tężca / Adobe Stock, Dr_Microbe

Objawy tężca noworodkowego, miejscowego, głowowego

W przypadku tężca noworodkowego dziecko nie może ssać piersi, wypuszcza brodawkę z krzykiem. Głównym objawem jest szczękościsk, manifestujący się wyrazem twarzy o wyglądzie ryjka. U dziecka występują bolesne prężenia i napięcia mięśni. Charakterystyczną pozycją jest zgięcie nóg i rąk, zaciśnięcie  piąstek oraz skrzyżowanie rąk na brzuchu. 

Dominującym objawem tężca, który rozwinął się miejscowo, jest napięcie mięśni w okolicy rany. Ta postać dotyczy głównie osób z zaburzeniami odporności. Zdarza się, że tężec miejscowy rozwinie się w tężec uogólniony.

W przypadku postaci głowowej tężca pojawia się porażenie nerwu czaszkowego, zwykle twarzowego. 

Kto jest najbardziej narażony na zachorowanie na tężec? 

Dzięki obowiązkowym szczepieniom przeciwko tężcowi udało się wyeliminować tę chorobę wśród dzieci. Odporność poszczepienna nie jest jednak trwała, dlatego dorosłe osoby powinny przyjmować dawki przypominające. Niestety nie jest to częstą praktyką, w związku z czym dorośli są najbardziej narażeni na zachorowanie na tężec.

W Polsce chorzy to głównie osoby po 60. roku życia (kilkanaście osób rocznie), u których infekcja przebiega bardzo ciężko, często prowadząc do śmierci. Narażone są również noworodki, którym nie podano jeszcze szczepienia przeciwtężcowego w ramach programu szczepień obowiązkowych. 

Diagnostyka tężca

Nie wykonuje się specjalnych badań w ramach diagnostyki tężca. Rozpoznanie ustala się przede wszystkim na podstawie charakterystycznych objawów tej choroby występujących po niedawnym zranieniu. Ważną informacją dla lekarza jest historia szczepień przeciwtężcowych. Jeżeli były one prawidłowo przeprowadzone, to jest mało prawdopodobne, aby przyczyną dolegliwości była ta choroba. W takiej sytuacji rozważa się inne podobnie przebiegające stany, np. tężyczkę, zatrucie strychniną, wściekliznę czy szczękościsk z innych przyczyn. .

Leczenie tężca

Jeśli doszło do poważnego zranienia i rana jest zanieczyszczona, przemyj ja ciepłą wodą z mydłem i jedź do szpitala po zastrzyk przeciwtężcowy. Leczenie tężca odbywa się zawsze w warunkach szpitalnych, zwykle na oddziale intensywnej opieki medycznej, gdzie w razie konieczności może być prowadzone wspomaganie oddechowe. Chory pozostaje w zacienionym, wyciszonym pomieszczeniu (wszelkie bodźce nasilają prężenia).

W leczeniu tężca stosuje się antybiotyki, przeciwciała unieszkodliwiające toksynę tężcową, leki zwiotczające (poprawiają komfort chorego, bo ograniczają sztywnienie mięśni). Jeśli pacjent nie był szczepiony lub cykl szczepień był niepełny, podaje się mu również szczepionkę przeciwtężcową.

Rokowania w tężcu. Czy tężec jest śmiertelny?

Tężec jest chorobą bardzo groźną. Śmiertelność w przypadku tężca wynosi średnio 50%. U osób dorosłych bez leczenia w zależności od źródeł przyjmuje się, że śmiertelność wynosi od 15% do 60%. Najgorsze rokowania występują u noworodków. Nieleczony tężec w tej grupie prawie zawsze jest śmiertelny. U dzieci, które przeżyją, często pojawia się opóźnienie rozwoju.

Zapobieganie tężcowi: szczepionka przeciw tężcowi

Najskuteczniejszą metodą profilaktyki są szczepienia przeciw tężcowi. U dzieci obowiązkowo podaje się bezpłatną szczepionkę skojarzoną DTP (błonica, tężec, krztusiec). Dorosłym zalecana jest dawka przypominająca szczepionki co 10 lat. Cena waha się od ok. 50 do 100 zł, koszt szczepionki skojarzonej to ok. 200 zł.

Źródła:

Bae C, Bourget D. Tetanus. 2023 May 31. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2024 Jan–. PMID: 29083804,

Bae C, Bourget D. Tetanus. [Updated 2023 May 31]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2024 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK459217/,

Hassel B. Tetanus: pathophysiology, treatment, and the possibility of using botulinum toxin against tetanus-induced rigidity and spasms. Toxins (Basel). 2013 Jan 8;5(1):73-83. doi: 10.3390/toxins5010073. 

Czytaj także:
Jak wygląda zakażenie rany - objawy [ZDJĘCIA] i leczenie
Obalamy mity: czy woda utleniona jest dobra do przemywania ran? Lepszy środek mamy prawie zawsze pod ręką
Opatrunek uciskowy – kiedy jest stosowany i jak się go zakłada? Opatrunek a opaska uciskowa
Jak zabandażować palec? 3 sposoby

Uwaga! Powyższa porada jest jedynie sugestią i nie może zastąpić wizyty u specjalisty. Pamiętaj, że w przypadku problemów ze zdrowiem należy bezwzględnie skonsultować się z lekarzem!