Roztargnienie, czyli popełnianie błędów?
Roztargnienie jest kojarzone z błędami, a błędy popełniane są powszechnie i codziennie. Niektóre błędy ubarwiają szarość mijających dni, zastępują nudę i zmieniają ją w rozrywkę. To, co dla jednych jest rozrywką, dla innych może być stratą, nie tylko czasu i pieniędzy. Nieuważność w powiązaniu z zawodnością pamięci może uruchamiać sekwencje zdarzeń doprowadzających do aktywizacji zagrożeń, a w konsekwencji do utraty zdrowia i życia.
Zazwyczaj przyjmuje się, że roztargnienie jest skutkiem popełnionych błędów poznawczych prowadzących do niewłaściwego wykonania czynności i osiągania celów innych od zamierzonych. Błędy poznawcze można pojmować jako główny czynnik wyznaczający typ rozkojarzonego zachowania. Niektóre symptomy są następstwem funkcjonowania z wyłączonym intelektem, inne powstają pod wpływem zamykania się w sobie i blokowania dopływu bodźców, a jeszcze inne są wynikiem skłonności do zachowań absurdalnych, kłopotliwych lub zautomatyzowanych.
Funkcjonowanie z wyłączonym umysłem
Przykłady takich zdarzeń pojawiają się często w doniesieniach prasowych, które są formułowane w sposób wzbudzający zwątpienie dotyczące prawdziwości przedstawianych treści. Oto kilka przykładów.
Magazynier, chcąc sprawdzić w nieoświetlonym pomieszczeniu, czy bańka z benzyną jest prawidłowo zamknięta, wskutek braku latarki rozjaśnił pomieszczenie płomieniem zapalniczki. Spowodowany wybuch był dowodem nieszczelności. Ktoś inny, chcąc przeżyć dreszcz emocji, sam zrobił linę bungee z powiązanych kawałków lin holowniczych, której długości przed skokiem nie sprawdził. Potem stwierdzono, że była dłuższa od wysokości potrzebnej do bezpiecznego skoku. Zdarzały się skoki spadochroniarzy, którzy zapomnieli założyć spadochron oraz przypadek chęci wyrzucenia zapalonej laski dynamitu przez okno z jadącego samochodu, ale bez opuszczenia szyby.
Wydaje się, że przedstawione zachowania, a właściwie popełnione błędy świadczą nie tylko o nieuważności i poślizgnięciach pamięci, ale wskazują również na dezorganizację myślenia wskutek przeżywanego stresu, konfliktów i innych czynników dystrakcyjnych.
Zobacz też: Czym jest roztargnienie?
Skłonność do inicjowania zdarzeń absurdalnych i kłopotliwych
Dostrzegane specyficzne cechy jednostki, m.in. sylwetka, zachowanie i preferencje, stanowią podstawę tworzącego się jej wizerunku społecznego. Roztargnienie jako przyczyna pojawiających się błędów, gaf oraz nieintencjonalnych działań przeciwcelowych jest jednym z podmiotowych wyznaczników społecznego wizerunku i etykiet doklejanych do ludzi. Zachowania wywołane roztargnieniem można pogrupować ze względu na ich konsekwencje i wywołujące je przyczyny. W wielu przypadkach skutki roztargnienia są przedstawiane jako zdarzenia nasycone humorem, które – nie powodując strat – urzekają swoją absurdalnością i powodują, że osoby roztargnione są życzliwie oceniane.
Ktoś np. chciał dowiedzieć się, która jest godzina, i dlatego popatrzył na zaokienny termometr; ktoś inny wziął z sobą klucze, wyszedł z mieszkania, zatrzasnął za sobą drzwi i stwierdził, że zabrał klucze, ale do samochodu, a klucze do drzwi zostały w mieszkaniu za zatrzaśniętymi drzwiami.
Nie zawsze i nie dla wszystkich reakcje wywołane roztargnieniem są źródłem dobrego humoru. Często bowiem roztargnienie doprowadza do kłopotliwych konsekwencji ponoszonych nie tylko przez jednostki strzelające gafę, ale również przez jej adresatów lub osoby uczestniczące w sytuacjach, w których te towarzyskie niezręczności, błędy i niebezpieczne zdarzenia miały miejsce. Ilustruje to następujący przykład.
Ojciec wyjątkowo miał zawieźć syna do przedszkola. Fotelik dziecka był umieszczony w samochodzie żony. Ojciec umieścił syna w foteliku, po czym wrócił do domu po pozostawione tam klucze. Następnie z kluczami wsiadł do stojącego obok swojego samochodu i pojechał do przedszkola. Dopiero na przedszkolnym parkingu zorientował się, że pozostawił syna w samochodzie żony przed domem i że obok własnych kluczy ma w kieszeni klucze do samochodu żony.
Niektóre szczegółowe zachowania utożsamiane z roztargnieniem obserwowane są częściej niż inne. Do najczęściej ujawniających się symptomów roztargnienia można zaliczyć: ucieczkę myśli od obecnie wykonywanej czynności (np. myślenie o zeszłorocznym urlopie podczas czytania książki), niepamięć, gdzie wczoraj została pozostawiona teraz potrzebna rzecz, zapominanie imion lub nazwisk nowopoznanych osób prawie natychmiast po tym, jak zostali nam przedstawieni, bezkrytyczne obdarzanie innych nadmiernym zaufaniem, podejmowanie niecelowych czynności lub których cel został wyznaczony w momencie ich rozpoczęcia, ale który to cel zaraz potem został zapomniany.
Przykładem takiego symptomu jest przechodzenie z jednego pomieszczenia do innego bez wiedzy o przyczynie przemieszczenia się i obecności w danej chwili w danym miejscu.
Specyficznymi i względnie często obserwowanymi symptomami roztargnienia są niezręczne wypowiedzi lub nietaktowne reakcje słowne. Wśród nich można wyróżnić: nieefektywne próby włączenia się do rozmowy lub poczucie braku słów podczas realizowanej wypowiedzi, doświadczanie zjawiska tzw. końca języka (polegającego na utrudnionym wydobyciu informacji, o której wiemy, że jest przechowywana w posiadanych zasobach pamięci), nierozważne przekazanie informacji nieprzeznaczonej do ujawnienia, a także kierowanie do innych osób wypowiedzi niegrzecznych, agresywnych lub raniących. Roztargnienie bywa przyczyną ujawniania własnych myśli lub ocen nieprzeznaczonych do upowszechniania.
Na przykład ktoś, otwierając konferencję, o której sądził, że nie dostarczy odkrywczych wyników, wypowiedział zdanie: „Uważam tę ważną i z trudem zorganizowaną konferencję za zamkniętą”.
Zobacz też serwis Psychologia
Zautomatyzowana bezmyślność
Względnie powszechnym objawem roztargnienia jest automatyczna realizacja sekwencji czynności bez stałej kontroli ich zgodności z założonym celem i algorytmem osiągania celu.
Objawami takimi są m.in.: niezabranie podczas wyjścia z domu wszystkich potrzebnych przedmiotów lub zabranie niepotrzebnych (np. pilota do telewizora zamiast telefonu komórkowego), niewykonanie lub niezarejestrowanie przed opuszczeniem domu, czy wykonano wszystkie niezbędne czynności kontrolne (np. zamknięcie dopływu wody, gazu czy prądu), niezrealizowanie planu zakupów w sytuacji, gdy wszystkie potrzebne artykuły były na sklepowych półkach, a także dokonywanie zakupów z poczuciem braku kontroli nad wydatkami.
Jednym z warunków efektywnego i bezpiecznego funkcjonowania jednostki jest dostosowanie się do wymagań środowiska i poszczególnych jego elementów składowych. Spełnienie tego warunku wiąże się z uważnym śledzeniem cech środowiska i kontrolowaniem realizowanych czynności. Zdarza się, że ludzie zapominają, iż rzeczy cięższe od powietrza nieodpowiednio uchwycone lub niepodparte spadają lub staczają się wskutek grawitacji. Obecność w tym samym czasie i miejscu dwóch obiektów zdolnych do poruszania się powoduje wzrost zagrożenia zderzeniem się. Prawdopodobieństwo wpadnięcia na siebie dwóch osób pozostaje w związku z szybkością poruszania się i stopniem upośledzenia ich zdolności do kontrolowania swoich czynności ruchowych.
Obserwacja postępowania osób roztargnionych dostarcza licznych dowodów wskazujących, że w każdej populacji można spotkać jednostki, które mają wybitne zdolności do inicjowania zdarzeń tak nieprawdopodobnych, jak np. upuszczenie trzymanego w ręce widelca z nakłutym kęsem mięsa w drodze między talerzem a ustami, dotknięcie nieosłoniętych, wirujących łopatek wentylatora wskutek zamaszystej gestykulacji lub wrzucenie do śmietnika rzeczy wartościowej i potrzebnej, a pozostawienie zużytej i niepotrzebnej.
Skutki roztargnienia można pogrupować według ich przyczyn na symptomy wywołane deficytem: kontroli, uwagi i pamięci.
Do symptomów roztargnienia ujawniających się pod wpływem deficytu kontroli można zaliczyć: ucieczkę myśli od obecnie wykonywanej czynności, przechodzenie z jednego pomieszczenia do innego bez wiedzy o przyczynie przemieszczenia się, wypowiadanie się niegrzeczne, krzywdzące lub raniące, automatycznie wykonywane czynności.
Pod wpływem dysfunkcji uwagi i niedostatecznej kontroli można zaobserwować skutki tzw. dziurawych rąk, tj. przypadki nieuważnej manipulacji przedmiotami, powodującej potrącania i spadnięcia rzeczy (w tym częste rozbijanie przedmiotów szklanych), oraz zachowania nieuwzględniające przeszkód i zagrożeń zlokalizowanych w otoczeniu. Skutkami tych zachowań są poparzenia, potknięcia, poślizgnięcia i upadki, a także przypadki potrącenia innych.
Uwaga jest również przedstawiana jako element systemu kontroli zachowania, który pozostaje w związku z pobudzeniem emocjonalnym. Zdaniem J.A. Easterbrooka sprawność naszej uwagi zależy od doświadczanej siły pobudzenia. Przy niskim poziomie pobudzenia sprawność uwagi jest znaczna; możemy wówczas obejmować zakresem uwagi szerokie spektrum różnych bodźców i przetwarzać dużą ilość informacji. Wzrost poziomu emocji, a zwłaszcza przekroczenie optymalnego poziomu pobudzenia powoduje kurczenie się zakresu uwagi. Przy bardzo wysokim pobudzeniu jednostka koncentruje swoją uwagę prawie wyłącznie na bodźcach, od których zależy jej bezpieczeństwo lub które ocenia jako najważniejsze w danej chwili.
Ludzie różnią się pod względem właściwości swojej uwagi. W podobnych sytuacjach jedni funkcjonują nieuważnie, natomiast inni są w stanie nadzwyczajnej czujności. Niewielka zmiana trudności zadania może powodować u jednej osoby niezwykłe ześrodkowanie uwagi na przyczynie powstałego utrudnienia, inna nawet nie zauważy zaistniałej zmiany, a jeszcze inna dostrzeżoną zmianę zbagatelizuje. W tym miejscu można zapytać o przyczyny obserwowanych różnic w sposobie reagowania na utrudnienie oraz w koncentracji uwagi. Z hipotezy Easterbrooka (1959) wynika, że zmiana pobudzenia powoduje automatyczną korekcję koncentracji uwagi. Jednostka nie ma możliwości pokierowania swoją uwagą, ponieważ nie dysponuje zdolnością kontrolowania pobudzenia. Jeśli obserwuje się niejednakowe zmiany poziomu koncentracji uwagi, to prawdopodobnie są one spowodowane zróżnicowaniem pod względem emocjonalności, lęku i neurotyzmu, tj. tych właściwości podmiotowych, od których zależy poziom pobudzenia. Wydaje się, że przedstawiony związek między pobudzeniem a uwagą jest jednym z elementów składowych mechanizmu, który inicjuje zachowania utożsamiane z roztargnieniem.
Dysfunkcja pamięci jest przyczyną niedotrzymywania obietnic, mylenia i zamiany terminów rocznic, zebrań lub spotkań, zapominania imion lub nazwisk nowo poznanych osób oraz trudności w przypomnieniu sobie, gdzie wczoraj została pozostawiona teraz potrzebna rzecz. Nietrwałość pamięci bywa często skutkiem niewłaściwej rejestracji dopływających informacji.
Zobacz też: Jak diagnozuje się ADHD?
Fragment pochodzi z książki "Psychologia roztargnienia" autorstwa R. Studenskiego (Impuls, 2013). Publikacja za zgodą wydawcy. Przypisy dostępne w redakcji.
Uwaga! Powyższa porada jest jedynie sugestią i nie może zastąpić wizyty u specjalisty. Pamiętaj, że w przypadku problemów ze zdrowiem należy bezwzględnie skonsultować się z lekarzem!
