Roztargnienie dawniej
Roztargnienie i nieuważność są ujmowane jako przeciwieństwo uważnego postępowania, a zdolność do koncentracji uwagi stanowi warunek procesu poznawczego i sprawnego postępowania.
Jasne i wyraźne spostrzeganie analizowanych przedmiotów umieszczanych w centrum uwagi nazywano, za G.W. Leibnizem, apercepcją. Pamięć, uwagę i wolę zaliczano w XIX-wiecznej filozofii do kanonów wiedzy o zachowaniu, które w pierwszej dekadzie XX wieku coraz częściej umieszczano w programach badań eksperymentalnych. Potem, pod wpływem behawiorystycznej orientacji w wyjaśnianiu procesu zachowania się (ogłoszonej pod koniec lat 20.), uwaga i wola stały się peryferyjnym przedmiotem zainteresowania psychologów, a termin „roztargnienie” zaczął coraz rzadziej się pojawiać w publikacjach psychologicznych.
Roztargnienie i nieuważność stawały się pojęciami używanymi w wyjaśnianiu katastrof, wypadków i awarii technicznych. W latach 50. XX wieku psychologowie ponownie zainteresowali się problematyką uwagi i percepcji. D.E. Broadbent przedstawił model wyjaśniający selektywność uwagi za pomocą filtrujących właściwości zmysłów. U. Neisser dostarczył dowodów pokazujących związek uwagi z pamięcią, a D. Kahneman wykazał, że zdolność do skupiania uwagi na kilku obiektach jest ograniczona.
Pamięć człowieka
Dokonano wielu odkryć w dziedzinie pamięci. Między innymi rozpoznano zjawisko tzw. końca języka, ujawniono wpływ sposobu przetwarzania kodowanej informacji na jej zapamiętywanie oraz stwierdzono zdolność do wybiórczej percepcji, nazwanej potem zjawiskiem cocktail party. Opracowano narzędzia do diagnozowania roztargnienia na podstawie samoopisu częstości doświadczanych symptomów. Zbierane i przetworzone statystycznie dane empiryczne ujawniły, czym jest roztargnienie, pokazały prawdopodobne przyczyny oraz sposoby pozwalające ograniczyć jego wymiar i ponoszone skutki.
Dlaczego jesteśmy roztargnieni?
Wśród wyodrębnionych strukturalnych elementów składowych roztargnienia wyróżniono podmiotowe ich źródła: skłonność do rozpraszania uwagi, niewłaściwą kontrolę czynności, niepamięć miejsca i ruchu, niską inteligencję emocjonalną oraz niezapamiętywanie imion. Zdaniem G.E. Larsona roztargnienie ma strukturę dwuczynnikową, którą tworzą ogólna skłonność do popełniania błędów poznawczych oraz zapominanie imion.
J. Ekel, podobnie jak E.R. Hilgard i T. Bilikiewicz, wyróżnił dwie niezależne przyczyny roztargnienia. Pierwszą jest niemożność skupienia uwagi lub jej utrzymywania na wykonywanej czynności bądź zaobserwowanych rzeczach. Jako drugą przyczynę przyjęto nadmierną koncentrację uwagi na swoich myślach lub fragmentach swojej sytuacji, co powoduje, że jednostka nie dostrzega innych ważnych elementów swojego środowiska (np. zagrożeń). N. Sillamy zaliczył roztargnienie do przejściowego stanu osłabionej świadomości, wzbudzonego zmęczeniem lub brakiem zainteresowania.
Z badań i analiz, jakie przeprowadził J.C. Wallace, wynika, że źródłem roztargnienia są dysfunkcje pamięci, skłonność do rozpraszania uwagi, niedostateczna kontrola ruchowa i zapominanie nowopoznanych nazwisk oraz imion. P. Zimbardo z zespołem określił roztargnienie jako „zapominanie spowodowane lapsusami uwagi”. P. Dawson i R. Guare w badaniach dzieci zdolnych i jednocześnie rozkojarzonych zaobserwowali, że nieuwaga i większość symptomów roztargnienia są wynikiem niedostatecznego poziomu umiejętności wykonawczych dotyczących planowania, podejmowania decyzji i zarządzania różnymi rodzajami danych.
Zobacz też serwis Psychologia
Roztargnienie a ADHD
Termin „roztargnienie” poza popularnym znaczeniem jest używany w opisach zaburzeń w zachowaniu określanych w podręcznikach medycznych skrótem ADHD (attention deficit hyperactivity disorder), oznaczającym nadpobudliwość psychoruchową z zaburzeniami uwagi. W praktyce pedagogicznej i psychologicznej obserwuje się tendencję do zajmowania się dziećmi nadpobudliwymi oraz do pomijania przypadków z dominującym deficytem uwagi. W konsekwencji skłonność do roztargnienia nie jest diagnozowana i redukowana. Nieuważne dzieci, obdarzone wieloma uzdolnieniami, stają się roztargnionymi dorosłymi, którzy wskutek dysfunkcji pamięci, uwagi i woli nie wykorzystują swoich uzdolnień i nie osiągają wyników adekwatnych do posiadanych możliwości określonych profilem cech.
Co idzie w parze z roztargnieniem?
Ze skłonnością do nieuważności współwystępuje albo nadmierna pobudliwość, albo tendencja do zamykania się w sobie. Obie tendencje mają związek z powodowaniem błędów. Jednostki nadpobudliwe są aktywne i niecierpliwe, zainteresowane ryzykiem i czynnościami uwalniającymi od poczucia nudy. Chętnie uczestniczą w sytuacjach dostarczających silnych wrażeń. Ich reakcje są często spontaniczne, bezrefleksyjne i prowadzące do niebezpiecznych skutków. Zamykaniu się w sobie towarzyszy powolność i brak wiary w siebie, ucieczka myśli od obecnie wykonywanych zadań i nieświadome odchodzenie od obowiązujących procedur lub technologii, co prowadzi do niebezpiecznych zdarzeń i wypadków.
Wyniki licznych badań wskazują, że roztargnienie ma podłoże obserwowane w trzech obszarach: spostrzeganiu, pamięci i funkcjach motorycznych. Symptomami roztargnienia są fluktuacja lub chwiejność uwagi lub skłonność do jej wybitnie wybiórczej koncentracji. Ujawniają się one w zachowaniu jako nadmierna podatność na działanie bodźców zakłócających, odwracających uwagę od biegu myśli i realizowanych czynności, lub w postaci tendencji do tworzenia psychologicznej bariery chroniącej własne myśli przed zakłócającym wpływem bodźców zewnętrznych. Niektórzy badacze twierdzą, że nieuważność jest ceną, jaką płacimy za nadmierne skupianie uwagi na własnych myślach i przeżyciach. (...)
W próbach wyjaśnienia genezy roztargnienia poszukiwane są przyczyny zakłóceń uwagi, pamięci i funkcjonowania z nieobecnym umysłem. Wymieniane są zarówno czynniki biologiczne, jak i społeczne oraz sytuacyjne. Wśród biologicznych wskazuje się na trudności w utrzymaniu ciąży, przedwczesny poród i niską masę urodzeniową. Do pośrednich przyczyn biologicznych niektórzy autorzy zaliczają sezonowe zaburzenia nastroju, wywołane prawdopodobnie niedoborem światła słonecznego w ciągu zimy.
Do czynników środowiskowych zaliczane są m.in.: niski standard ekonomiczny i kulturowy rodziny, błędy wychowawcze i symptomy chaosu w relacjach społecznych. Jest możliwe, że uważne i dojrzałe zachowanie jest wynikiem uczenia się autonomii w formułowaniu celów i projektowaniu strategii ich osiągania. Zachętą do autonomicznych decyzji i odpowiedzialnej ich realizacji jest uczestnictwo w rodzinnym planowaniu zadań, obowiązków i rozrywek. Można sądzić, że dziecko, realizując własne lub wspólne cele, postępuje uważnie, pamięta o terminowym wykonaniu swoich prac, a powtarzanie uczestnictwa w zarządzaniu rodziną utrwala i wzmacnia autonomię jednostki.
Zobacz też: Jak diagnozuje się ADHD?
Fragment pochodzi z książki "Psychologia roztargnienia" autorstwa R. Studenskiego (Impuls, 2013). Publikacja za zgodą wydawcy. Przypisy dostępne w redakcji.
Uwaga! Powyższa porada jest jedynie sugestią i nie może zastąpić wizyty u specjalisty. Pamiętaj, że w przypadku problemów ze zdrowiem należy bezwzględnie skonsultować się z lekarzem!
