Funkcje religii
Religia – jako zjawisko historyczno-społeczne i kulturowe zarazem – oraz religijność – rozumiana jako światopoglądowa orientacja indywidualnych jednostek i grup społecznych – spełniają w życiu człowieka i społeczności ludzkich kilka powiązanych ze sobą funkcji psychospołecznych. Najważniejsze z nich to:
1. Funkcja kompensacyjna, która polega na swoistej rekompensacie ludzkiej bezsilności i/lub słabości. Friedrich Fürstenberg (ur. 1930) sądzi, że wierzenia religijne kompensują niepomyślną dolę jednostki, pomagają w pokonywaniu licznych trudności i rozwiązywaniu jej konfl iktów wewnętrznych. Z kolei Thomas Francis O’Dea (1915–1974) sprowadził tę funkcję religii do roli pocieszania oraz podtrzymywania ludzi przeżywających niepowodzenia i trudności. Religia dla osób wierzących może być też pociechą w cierpieniu i myślach o śmierci, czyli swoistą „reakcją obronną” psychiki ludzkiej w sytuacji zagrożenia.
2. Funkcja światopoglądowa, której istotą jest tworzenie przez religię własnego obrazu świata. Religia jako forma świadomości społecznej stara się również interpretować oraz wyjaśniać zjawiska i procesy zachodzące we wszechświecie, w przyrodzie i społeczeństwie, a także w samym człowieku. I – co nie mniej istotne – podsuwa wierzącym swój pogląd na świat, zaspokajając ich potrzebę zrozumienia i wyjaśnienia zjawisk.
3. Funkcja integrująca. Niektórzy psychologowie religii starają się udowodnić, że religia jest integrującym komponentem świadomości człowieka, której nadaje jakby strukturalny charakter, zapobiega konfliktom wewnętrznym i usuwa napięcie emocjonalne. Z pewnością integracja może być funkcją religii, a u podłoża tej konsekwencji wewnętrznej może się znajdować orientacja aksjologiczna jednostki. Religia proponuje wierzącym do wewnętrznej akceptacji teocentryczny system wartości, na którego szczycie znajdują się: Bóg, wiara, moralność, a nie człowiek i jego ziemskie sprawy. To, co ziemskie, religia podporządkowuje temu, co nadprzyrodzone, czyli sfera świecka (profanum) zostaje podporządkowana sferze świętej (sacrum). Tworzy więc taką hierarchię wartości, w której wszystkie wartości realne wynikające z potrzeb i problemów życia człowieka na ziemi są przesunięte na drugi plan. W pewnych warunkach religijna orientacja aksjologiczna oznacza dla wierzącego odrzucenie w praktyce aktywności społecznej i zlekceważenie wszystkiego, co realne i ziemskie.
Orientacja na wartości religijne może zatem hamować społeczną aktywność człowieka oraz kierować jego energię, myśli, uczucia i dążenia w szczególny nurt, tworząc iluzoryczną formę aktywności społecznej w postaci uczestnictwa w obrzędach religijnych i w działalności organizacji sakralnej. W szerszym ujęciu religia może realizować rolę integrującą, podtrzymując stabilność określonego systemu społecznego. Peter Ludwig Berger (ur. 1929) uważa, że religia wiąże społeczne normy, wartości i instytucje z ich odpowiednikami sakralnymi, stając się czynnikiem integracji społecznej. Bliska tej funkcji jest regulatywna funkcja religii, która polega na tworzeniu i sankcjonowaniu przez religię określonego systemu wartości i norm występujących jako motywy zachowania ludzi wierzących. Ponadto religia może być czynnikiem kontroli społecznej poprzez uświęcanie norm i wartości określonego systemu społecznego.
Analizując dzieje ludzkości, można wskazać wiele przykładów konsolidacji oraz integracji narodowej i społecznej ludzi wierzących – od czasów pierwszych chrześcijan do współczesności. Z drugiej strony religia może być czynnikiem dezintegracji społecznej, gdy spełnia funkcję selektywną, segregując ludzi różnych wyznań oraz będąc zarzewiem nietolerancji, walk religijnych i zaprzeczeniem porozumienia narodowego czy społecznego.
4. Funkcja wychowawczo-regulacyjna. Religia, głosząc określone nakazy i zakazy, stara się kształtować osobowość jednostek i życie całych społeczeństw. To w niej człowiek wierzący poszukuje moralnego oparcia i stabilnych zasad postępowania. Religia, tworząc wzorce osobowe godne naśladowania, zalecając je i propagując, wypełnia swoją misję wychowawczą. Ponadto za pomocą norm, przykazań, nakazów i zakazów religijnych reguluje zachowania osób wierzących. Zdaniem Bartłomieja Dobroczyński ego (ur. 1958), Każda religia w określony sposób reguluje to, jak ludzie powinni ze sobą konkurować, jak traktować swoich, a jak obcych, jak odnosić się do kobiet, dzieci, wdów itd. Próbuje przez to zapobiec przemocy.
5. Funkcja egzystencjalna. Amerykański psycholog religii J.M. Yinger określił religię jako „system wierzeń i działań, za pośrednictwem których wspólnota usiłuje rozwiązać najważniejsze problemy życia ludzkiego”. Może zatem kształtować filozofię życia człowieka, a także dawać odpowiedzi na rodzące się pytania, wątpliwości i/lub dylematy egzystencjalne. Według Henri Bergsona, religia poszerza życie człowieka, pogłębia jego codzienne bytowanie, dając nowe, dalsze i wyższe horyzonty. Tę odmianę doświadczenia religijnego nazwał on religią dynamiczną, która […] jest stanem i przeżyciem głęboko osobistym, jest ustawicznym niepokojem poszukiwania wartości najwznioślejszych, nie gotowych, lecz wciąż zmieniających się, a przez to wymykających się zwykłemu poznaniu; jest wyrwaniem się z płycizny wegetatywnego i utylitarnego życia codziennego poza i ponad przyrodę ku ledwo wyczuwalnym ideałom.
Zobacz też: Czym jest dla nas religia?
Pokrewną funkcji egzystencjalnej jest przystosowawcza funkcja religii. Th.F. O’Dea uważał, że religia jest niezbędnym we wszystkich systemach społecznych sposobem przystosowania się człowieka do warunków jego egzystencji. Jednakże religijna forma adaptacji społecznej człowieka może rodzić w nim bierność i zgodę na ustalony porządek społeczny, stagnację i przyzwolenie na „trud istnienia”, hamując wielopłaszczyznowy rozwój osobowości.
6. Funkcja psychoterapeutyczna i/lub terapeutyczna. Wielu psychologów religii zauważyło, że podczas działań kultowych, takich jak: modlitwa, spowiedź lub ceremonie religijne, zachodzą swoiste procesy emocjonalne w rodzaju wypierania uczuć negatywnych przez pozytywne bądź narastania napięcia emocjonalnego, a następnie jego rozładowania. Proces ten – pod względem formy – podobny jest w swojej dynamice do przebiegu emocji ekstatycznych, następuje wówczas emocjonalne „oczyszczenie”, któremu Arystotel es (384–322 p.n.e.) nadał miano katharsis. W dziejach wielokrotnie starano się wykazać dobroczynne, terapeutyczne oddziaływanie religii na świadomość człowieka przeżywającego konfl ikty natury społecznej lub znajdującego się w sprzeczności z samym sobą. Amerykański psycholog religii Paul Emanuel Johnson pisał, że „wiara i miłość usuwają strach i rozpacz, zmieniając destruktywne emocje w duchową energię harmonii, zaufania i pokoju”, a religia daje ulgę cierpiącym. Zatem religia i religijność człowieka mogą zmniejszać jego napięcie psychiczne, niwelować wewnętrzne konflikty oraz wzmagać poczucie pewności co do sensu i wyniku działania. Zdaniem amerykańskiego psychoterapeuty i psychologa religii Antona Th. Boisena, zaburzenia psychiczne i religia mają jedno wspólne źródło, jakim jest sytuacja kryzysowa w życiu jednostki. Według niego, religia podsuwa człowiekowi konstruktywne, dobroczynne wyjście z tej sytuacji, natomiast psychoza jest rozwiązaniem negatywnym, destrukcyjnym, niszczącym. Z kolei Hanna Świda-Ziemba sądziła, że dla młodych ludzi religia i Bóg pełnią funkcję terapeutyczną.
Młodzi mówią, że dobrze być wierzącym, bo to daje poczucie harmonii, psychicznego spokoju, wyciszenia. Zasad etycznych nie wiążą z Bogiem , ale z ludźmi. Bóg sprawia, że nie czują się samotni, jest kimś, na kim można się oprzeć, wyżalić.
7. Funkcja profetyczna religii polega na konfrontowaniu realnych porządków społecznych, politycznych i ideologicznych z ideałem i ideologią religijną oraz krytykowaniu tych porządków z pozycji wyznawanego ideału i przyjętej ideologii religijnej.
8. Funkcja kulturalna i estetyczna. Kult religijny posiada stronę estetyczną, która w pełni podporządkowana jest społecznej funkcji obrzędu religijnego, jaką jest odnowienie, umocnienie i intensyfikacja idei, wierzeń oraz nastrojów religijnych osób wierzących. W systemie kultowym wrażenia, emocje i uczucia estetyczne podtrzymują i umacniają wiarę religijną, wprowadzając człowieka za pośrednictwem piękna poezji, muzyki, malarstwa, rzeźby lub architektury w zakres ideowego oddziaływania religii. Często instytucje sakralne spełniają również rolę kulturotwórczą, przy czym elementy estetyczne pełnią funkcję środka doprowadzającego człowieka do religii. Trafnie estetyczną rolę religii opisał Wiktor I. Parfientiew w utworze poetyckim pt. Andriej Rublow :
On widział gorycz przeżytego wieku
i siłą hamował pędzla pociągnięcie,
Boga wywyższał ponad człowieka
i oto Bóg stał się człowiekiem.
On tak malował zwyczajne ikony,
tak barwy brał z pola i z porannej zorzy,
że zanim ustanowiono prawa
już jego ikonom kłaniali się carowie (przekład własny – A.A.Z.).
Religia zatem, z szeroko rozwiniętą stroną kultową, związaną z ekspresją człowieka, ma możliwość oddziaływania na emocje i uczucia ludzkie, kształtując poczucie estetyczne jednostki i dając jej możliwość uczestnictwa w kulturze, a także pozwalając realizować siebie w obrzędzie religijnym, i wreszcie dając sposobność zaspokajania wewnętrznych potrzeb przeżycia piękna, doskonałości i/lub wzniosłości.
9. Funkcja interpersonalnej komunikacji, która polega na tworzeniu przez religię więzi społecznych między współwyznawcami. Jej odmianami mogą być funkcja „kapłana”, którą religia wypełnia, ustanawiając więzi między ludźmi wierzącymi a nadprzyrodzonością, oraz funkcja „identyfikacji”, wyrażająca się w uświadamianiu sobie przez wierzących ich członkostwa w określonej społeczności, wspólnocie czy grupie religijnej. Ponadto religia i religijność mogą spełniać w życiu jednostki oraz w życiu społecznym takie funkcje, jak:
- psychospołeczna funkcja realizacji osobowości i wyrażania wartości. Religia, poprzez kult, doktrynę religijną i organizację sakralną, pozwala człowiekowi zbiorowo wyrażać swoją osobowość i przyjęty system wartości;
- funkcja realizacji potrzeb psychicznych i zaspokajania odwiecznych tęsknot za szczęściem, dobrem, doskonałością, nieśmiertelnością. Religia, roztaczając wizje raju, zbawienia, odkupienia i nieśmiertelności, zaspokaja wiele potrzeb i pragnień człowieka, dając mu poczucie stabilności;
- funkcja „dojrzewania”, związana z wpływem religii i religijności na rozwój określonej osoby w procesie jej wzrastania. Oczywiście najważniejsze funkcje religii i religijności podlegają zmianom, przekształceniom i swoistej ewolucji w zależności od warunków historycznych, politycznych, społecznych, poziomu kulturalnego społeczeństwa i świata psychicznego jednostki.
Zobacz też: Czy w starszym wieku stajemy się religijni?
Fragment pochodzi z książki "Pomiędzy wiarą a zwątpieniem" autorstwa Alfreda Adama Zycha (Impuls, Kraków 2012). Publikacja za zgodą wydawcy. Przypisy dostępne w redakcji.
Uwaga! Powyższa porada jest jedynie sugestią i nie może zastąpić wizyty u specjalisty. Pamiętaj, że w przypadku problemów ze zdrowiem należy bezwzględnie skonsultować się z lekarzem!
