Większe zainteresowanie śmiercią i stosunkiem człowieka do niej w dużej mierze związane było z wyodrębnieniem się w XIX w. nauk szczegółowych, a zwłaszcza z powstaniem psychologii. Poszukiwania te zaowocowały egzystencjalizmem, który – poparty jeszcze dodatkowo psychologicznymi dociekaniami – sprawiał, że problematyka śmierci zaczęła zajmować coraz więcej miejsca w naukowych i kulturowych rozważaniach.
Psychologiczne badania dotyczące śmierci pozwoliły wyodrębnić i opisać różne jej typy, wśród których za najważniejsze uważa się dwa: śmierć rzeczywistą i psychologiczną. Pośród tych rodzajów wyróżnia się jeszcze bardziej szczegółowe.
Rodzaje śmierci rzeczywistej:
1. W wyniku choroby (epidemie, choroby śmiertelne, np. rak);
2. Przypadkowa (nieszczęśliwe wypadki);
3. Na wojnie (stwarzająca nieustanne poczucie zagrożenia);
4. Spowodowana zabójstwem, samobójstwem;
5. Z powodów religijnych (składanie ofiar z ludzi; męczennicy);
6. W wyniku egzekucji;
7. Na skutek tortur.
Jakie są rodzaje śmierci psychologicznej
Tanatomimesis (od gr. thanato – śmierć, mimos – naśladowanie) to zjawiska, które mają wywołać przekonanie, że obserwowany organizm nie żyje (np. w celu ochrony swojego życia). Wiąże się z nimi kwestia „grzebania żywcem”, czyli uznawania za zmarłą osoby żyjącej. W ramach ćwiczenia „panowania umysłu nad ciałem” możliwe jest rozmyślne wprowadzanie się w stan tanatomimezy.
Śmierć fenomenologiczna dotyczy sytuacji, w których chociaż parametry życiowe organizmu wskazują na to, że dana osoba żyje, to jednak mamy wrażenie, jakby przejawy (fenomeny) jej świadomości umarły. Nie jesteśmy wówczas w stanie rozpoznać w danym człowieku jego cech charakteru; jest dla nas martwy, mimo że fizycznie nadal żyje.
Śmierć społeczna jest jednym z najważniejszych aspektów śmierci psychologicznej. Osoby nią dotknięte nie nawiązują relacji interpersonalnych z otoczeniem, są przez nie traktowane jak rzeczy, a nawet jak zmarli nieobecni. Można powiedzieć, że ktoś jest społecznie martwy, gdy z jednej strony sam nie ma relacji z innymi ludźmi, a z drugiej – gdy przez zerwanie kontaktu otoczenie w pewien sposób samo go „uśmierca”.
Odwrotnym zjawiskiem jest ożywienie społeczne. Mamy z nim do czynienia, gdy społeczność nie uznaje czyjejś biologicznej śmierci, zachowując się tak, jakby dana osoba nadal pozostawała przy życiu: w rozmowach uwzględnia jej poglądy czy stanowisko, które prezentowała. Taka postawa wynika z trudności z zaakceptowaniem czyjejś śmierci (zwłaszcza sławnych, znaczących osób) i z nieumiejętności pogodzenia się ze stratą.
Zobacz także: Oswajanie śmierci, czyli życie w hospicjum okiem psychologa - wywiad
Pojęcie śmierci społecznej dokładniej definiuje D. Sudnow, uważając ją za jeden z rodzajów śmierci, obok biologicznej i klinicznej. Jest to […] sytuacja, w której pacjent traktowany jest jako tylko ciało (zwłoki), mimo że klinicznie i biologicznie wciąż pozostaje żywy.
Zaczyna się ona zazwyczaj, gdy lekarze przestają dawać pacjentowi szansę na wyleczenie z choroby. Wiąże się to często z tym, że nieuleczalnie chory jest traktowany bardziej jako ciało, o które się należy zatroszczyć (dopóki nie umrze), niż jako człowiek (który potrzebuje opieki i ma szansę na wyleczenie). Przez to pacjent zaczyna się czuć niepotrzebny, traci nadzieję i poczucie sensu, równocześnie wycofuje się z życia i ostatecznie zrywa relacje z ludźmi.
Wielowymiarowość pojęcia śmierci i jej wpływ na człowieka dowodzą, jak istotną część naszego życia stanowi. Mając to na uwadze, prowadzono badania, które miały pomóc opisać to, w jaki sposób kształtuje się pojęcie śmierci i jakie cechy ją charakteryzują. Ostatecznie udało się wyróżnić cztery zasadnicze elementy dotyczące myślenia o śmierci. Należą do nich:
Relatywność – pojęcie śmierci odnosi się do szerszej struktury poznawczej człowieka; jego względność polega na tym, że podlega czasem nieoczekiwanym zmianom, tak że trudno powiedzieć, kiedy dana postawa może być uznana za dojrzałą.
Złożoność – u większości dorosłych osób rozumienie śmierci jest złożone, dlatego trudno ostatecznie i jednoznacznie wypowiadać się o np. typie postawy, jaką posiada dany człowiek.
Ambiwalentność – wpływ posiadanej koncepcji śmierci na zachowanie człowieka jest zróżnicowany. Podobne rozumienie śmierci może u różnych ludzi prowadzić do różnych zachowań.
Pośredniość – u człowieka dorosłego tworzenie się koncepcji śmierci związane jest z samoświadomością („ja umrę”), z obserwacją umierania otaczającego świata, z umiejętnością dyskursywnego myślenia, wnioskowania. Pojęcie własnej śmierci kształtuje się później niż pojęcie śmierci drugiego człowieka
Fragment pochodzi z książki "Sens życia i umierania" Beaty Kolek (wydawnictwo Impuls, Kraków 2009). Publikacja za zgodą wydawcy. Bibliografia dostępna u redakcji.
Sprawdź: Co myślimy o śmierci?
Uwaga! Powyższa porada jest jedynie sugestią i nie może zastąpić wizyty u specjalisty. Pamiętaj, że w przypadku problemów ze zdrowiem należy bezwzględnie skonsultować się z lekarzem!
