Zaburzenia osobowości to utrwalone i uogólnione (niesytuacyjne) wzorce zachowań, postaw i wewnętrznych doświadczeń, które rozpoczynają kształtować się w dzieciństwie i adolescencji, i pozostają względnie stabilne przez okres dorosłości, aż do wieku podeszłego. Omawiane wzorce obejmują sferę poznawczą, afektywną i behawioralną (w tym kontroli impulsów i interpersonalną) i odbiegają w sposób istotny od kulturowej normy oraz są źródłem istotnego klinicznie dyskomfortu i/lub zaburzeń funkcjonowania.
Tradycyjnie wyodrębnia się specyficzne postaci zaburzeń (w klasyfikacji ICD-10 jest tych specyficznych podtypów 8, w DSM-IV – 10), których rzeczywista, kliniczna użyteczność jest poddawana w wątpliwość. W praktyce „czyste”, prototypowe zaburzenia osobowości spotyka się, zwłaszcza u starszych pacjentów, dość rzadko. Raczej spotykamy się z postaciami mieszanymi, w których widoczne są – mniej lub bardziej wyraźne – elementy różnych zaburzeń.
Osobowość paranoiczna
Są to zaburzenia osobowości, które charakteryzuje nadmierna wrażliwość na niepowodzenia, nie- zdolność do wybaczania zniewag; podejrzliwośći tendencja do zniekształcania doświadczeń przez opaczną interpretację obojętnych, a nawet przyjaznych zachowań innych ludzi jako wrogich czy pogardliwych; nawracająca podejrzliwość bez uzasadnienia, dotycząca seksualnej wierności współmałżonka czy partnera i nieustępliwość w obronie własnych praw. Może też występować tendencja do nadmiernego poczucia własnej wartości oraz często przesadne odnoszenie wydarzeń do siebie. obejmuje także takie określenia, jak osobowość: ekspansywno-paranoiczna, fanatyczna, pieniacza, sensytywno-paranoiczna. W DSM-IV znajduje się w klasterze A.
Osobowość schizoidalna
Charakteryzuje się wycofaniem z kontaktów emocjonalnych, społecznych i innych, tendencją do fantazjowania, działania w samotności i introspekcji; ograniczeniem zdolności do wyrażania uczuć i odczuwania przyjemności. W DSM-IV w klasterze A.
Osobowość schizotypowa
Typowe jest izolowanie się i brak komfortu w relacjach z ludźmi; lęk społeczny. Brak przyjaciół, niechętne obdarzanie zaufaniem. Częste są dziwne przekonania, ekscentryczność, myślenie magiczne; spotyka się ideacje paranoiczne, podejrzliwość, nietypowe doznania zmysłowe. W DSM-IV w klasterze A. W ICD-10 klasyfikowana wraz z zaburzeniami psychotycznymi jako zaburzenie schizotypowe.
Zobacz też:Czy kłamstwo zależy od rodzaju osobowości?
Osobowość dyssocjalna
Charakteryzuje się lekceważeniem zobowiązań społecznych, nieliczeniem się z uczuciami innych, znaczącą niewspółmiernością między zachowaniami a obowiązującymi normami społecznymi. Zachowanie to niełatwo ulega zmianie po różnych negatywnych doświadczeniach, włącznie z karaniem. Tolerancja na frustrację jest niska, podobnie jak próg zachowań agresywnych, w tym – czynów gwałtownych. Występuje również tendencja do obwiniania innych lub uciekanie się do pozornie prawdopodobnych racjonalizacji zachowań, które powodują konflikty z otoczeniem. W DSM-IV – osobowość antysocjalna (klaster B); inne określenia: osobowość amoralna, psychopatyczna, socjopatyczna.
Osobowość chwiejna emocjonalnie
Cechuje się wyraźną tendencją do działań impulsywnych bez przewidywania konsekwencji tych działań; nastrój zmienny i nie dający się przewidzieć. Występuje też skłonność do wybuchów emocjonalnych, niezdolność do kontrolowania działań impulsywnych, tendencja do zachowań zaczepnych i konfliktów z innymi, szczególnie wtedy, gdy te zachowania są potępiane lub kończą się niepowodzeniem. wyodrębniono dwa rodzaje tych zaburzeń: typ impulsywny, którego cechą dominującą jest niestabilność emocjonalna i brak kontroli działań impulsywnych, oraz typ borderline (z pogranicza), w którym dodatkowo zaburzony jest obraz samego siebie, swoich celów i preferencji, stałe uczucie pustki wewnętrznej, skłonność do wchodzenia w intensywne i nietrwałe związki z innymi oraz tendencja do działań samouszkadzających, w tym do gróźb i prób samobójczych. W DSM-IV osobowość borderline (klaster B).
Osobowość histrioniczna
Charakteryzuje ją płytka i chwiejna uczuciowość, tendencja do dramatyzowania, teatralności, przesadna ekspresja emocjonalna, sugestywność, egocentryzm, pobłażliwość wobec siebie, nie uwzględnianie potrzeb innych, nadmierna uraźliwość oraz pragnienie admiracji, uznania i potrzeba podniet. W DSM-IV w klasterze B. Inne określenia: osobowość histeryczna, pseudoinfantylna.
Osobowość narcystyczna
Typowe cechy to odczuwanie dyskomfortu w sytuacji bycia poza centrum uwagi innych, zachowania uwodzące lub seksualnie prowokacyjne, płytkie emocje często z wyrazistą ekspresją, sugestywność. Chorzy narcystyczni wierzą w swoją nie- zwykłość, atrakcyjność, znaczenie. Często przeceniają rzeczywisty stopień intymności z innymi w DSM-IV w klasterze B. W ICD-10 nie wyodrębniona jako swoista postać zaburzeń osobowości, wylistowana w grupie inne, określone zaburzenia osobowości.
Zobacz też: Osobowość narcystyczna: zaburzenie osobowości czy zadowolenie z siebie?
Osobowość anankastyczna
Charakteryzuje się tendencją do niepewności, wątpliwości, perfekcjonizmu, nadmierną skrupulatnością, potrzebą sprawdzania i zajmowania się drobiazgami, sztywnością, uporem i ostrożnością. Mogą pojawiać się uporczywe, niepożądane myśli czy popędy (impulses), które nie osiągają nasilenia zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych. W DSM-IV w klasterze C. Inne określenia: osobowość kompulsyjno-obsesyjna.
Osobowość lękliwa (unikająca)
Charakteryzuje ją uczucie napięcia, lęku, niepewności i poczucia niższości, pragnienie akceptacji i uznania, nadmierna wrażliwość na odrzucenie i krytykę, zawężenie osobistych więzi społecznych oraz tendencja do unikania niektórych działań przez stałe wyolbrzymianie potencjalnego zagrożenia lub ryzyka w codziennych sytuacjach. W DSM-IV: osobowość unikająca, klaster C.
Osobowość zależna
Charakteryzuje się biernym opieraniem się na innych w podejmowaniu mniej lub bardziej ważnych decyzji życiowych, nadmierną obawą przed porzuceniem, poczuciem bezradności i niekompetencji, bierną uległością wobec życzeń starszych od siebie i innych oraz niedostatecznym wypełnianiem codziennych zadań. Brak napędu może przejawiać się zarówno w sferze intelektualnej, jak i emocjonalnej. Często występuje skłonność do przenoszenia odpowiedzialności na innych. W DSM-IV w klasterze C. Inne określenia: osobowość asteniczna, nieadekwatna, bierna, samoponiżająca się.
Inne specyficzne postaci zaburzeń osobowości (wg ICD-10)
1) osobowość ekscentryczna
2) osobowość uległa (typu „haltlose”)
3) osobowość niedojrzała
4) osobowość bierno-agresywna
5) osobowość psychoneurotyczna
Fragment pochodzi z książki "Praktyczna psychogeriatria: rozpoznawanie i postępowanie w zaburzeniach psychicznych u chorych w wieku podeszłym" Tomasza Sobów (Wydawnictwo Continuo, 2010). Publikacja za zgodą wydawcy.
Uwaga! Powyższa porada jest jedynie sugestią i nie może zastąpić wizyty u specjalisty. Pamiętaj, że w przypadku problemów ze zdrowiem należy bezwzględnie skonsultować się z lekarzem!
