Przyczyny prób samobójczych
Częstym powodem przyjęcia do szpitala psychiatrycznego wśród dzieci i młodzieży jest próba samobójcza. Niska samoocena, poczucie braku sensu życia, braku wpływu na swoją sytuację popychają młodego człowieka do zachowań suicydalnych. Zachowania samobójcze są opisywane jako wynik interakcji czynników społeczno-kulturowych, rozwojowych, psychicznych oraz rodzinnych i środowiskowych (Bridge i in., 2006).
Młodzież, która dokonuje zamachów samobójczych, przeżywa konflikty w wielu sferach życiowych, a – co ważniejsze – sfery te oraz występujące w nich zaburzenia są ściśle powiązane. Napięcia odczuwane w związku z tym są uogólniane, przenoszone na nowe sfery, co powoduje powstawanie urazów i niemożność poradzenia sobie z innymi dziedzinami życia (Radziwiłłowicz, Wilczewska, 2006).
Następne frustracje są przyczyną wrogości, agresji, niepokoju oraz poczucia utraty wiary w siebie i możliwości radzenia sobie, co w dalszej kolejności przyczynia się do zaostrzenia konfliktów i zaburzeń w relacjach z otoczeniem, a więc także utraty wsparcia społecznego. Ten postępujący proces eskalacji napięć zostaje przerwany przez akt autoagresji, którego bezpośrednią przyczyną jest często mało istotny bodziec (Kubacka-Jasiecka, 1975).
Wiele osób, przedstawiając przyczyny próby samobójczej czy takich zamiarów, mówi o poczuciu „narastania problemów” i kumulowania się negatywnych ocen sytuacji życiowej. Bezpośrednia przyczyna jest jedynie „przepełnieniem się czary goryczy”.
Sposób komunikacji?
Większość suicydologów podkreślało, że próba samobójcza młodzieży jest sposobem komunikowania się z osobami dla nich znaczącymi. W tym rozumieniu zamach samobójczy można traktować jako apel, którego celem jest zasygnalizowanie nieradzenia sobie oraz wywołanie reakcji osób ważnych dla młodego człowieka (Sumiła, Sulska, 2006).
Takim apelem może być wiersz 14-letniej pacjentki hospitalizowanej psychiatrycznie z powodu depresji:
Stoję nad przepaścią mojego życia
Jest cicho, głucho i samotnie
Nikogo tu ze mną nie ma
Jestem sama
Nikt nie usiłuje mnie zatrzymać
Nikogo nie obchodzę, nikt się mną nie interesuje
Teraz mam czternaście lat i
Jestem prawie martwa
Zobacz też: Kiedy depresja dotyka dzieci i młodzież?
Jak zdefiniować zachowania samobójcze?
W literaturze podaje się kilka zbliżonych definicji zachowań samobójczych. Według Gmitrowicz (2001), samobójstwo to przemyślane, zamierzone działanie zagrażające życiu, podjęte samodzielnie, którego następstwem jest śmierć.
Próba samobójcza to działanie podjęte bez tragicznego zakończenia życia, w którym jednostka rozważa: albo zapoczątkowanie nietypowego zachowania, bez udziału osób drugich, mogącego doprowadzić do samouszkodzenia, albo przyjęcie substancji w dawce większej niż terapeutyczna (ewentualnie terapeutyczna) w celu osiągnięcia zmiany przez obecne lub oczekiwane fizyczne konsekwencje.
Samobójstwo jest wyrazem szczególnie nasilonej agresji. Jeśli nawet agresja jest kierowana ku sobie, to należy ją traktować także jako agresję wobec otoczenia. Adler definiował samobójstwo jako reakcję zemsty, która dotyka wprawdzie nas samych, ale jednocześnie na zawsze obarcza innych wyrzutami sumienia (Ringel, 1993).
17-letni Damian hospitalizowany na naszym oddziale z powodu próby samobójczej pisze w liście pożegnalnym do matki: „Masz co chciałaś! Mówiłaś, że jestem złym dzieckiem i że mniej problemów byłoby gdybym umarł. Położyłabyś kwiatka, opłakała i zapomniała. Bardzo proszę, masz okazję. Tak to jest, że za swoje przekonania, prawdę i myśli się obrywa. Ja już nie mogę tak żyć... Jeśli jakimś cudem przeżyję nie chce z tobą mieszkać! (Sumiła, Sulska, 2006)”.
Kiedy dziecko uświadamia sobie pojęcie śmierci?
Wśród dzieci do 12. roku życia niewiele jest śmierci samobójczych (Kerfoot, 1996; Namysłowska, 1998). Jednym z wyjaśnień może być to, że dzieci nie mają poczucia własnej śmiertelności. Według Mazet i Houzel (za: Namysłowska, 1998), pojęcie śmierci rozwija się pod koniec 10.–11. roku życia, a nawet później.
Rozwój ten ma cztery fazy – od całkowitego zaprzeczenia śmierci do zrozumienia, że jest ona końcem życia. Ta ostatnia faza przypada zwykle na okres dorastania, kiedy dziecko staje się zdolne, by intelektualnie przyswoić fizjologiczne, metafizyczne, a także biologiczne aspekty śmierci. Samobójstwa – rzadkie wśród dzieci i w okresie wczesnej adolescencji – stają się znacznie bardziej rozpowszechnione wśród młodzieży.
Jak dużo ludzi się zabija?
W Wielkiej Brytanii samobójstwo jest drugą pod względem częstości przyczyną śmierci ludzi w wieku 15–24 lat (Kerfoot, 1996). Według WHO, na 100 000 osób samobójstwo popełnia 0,5 dziewcząt i 0,9 chłopców w wieku 5–14 lat. Dla przedziału wiekowego 15–24 liczby te wynoszą odpowiednio 12,0 i 14,2 (Pelkonen, Marttunen, 2003).
Samobójstwo popełnia prawie 500 000 osób rocznie, a 1300 dziennie, a liczbę prób samobójczych określa się jako prawdopodobnie 3 do 8 razy większą. W populacji chłopców samobójstwa stanowią drugą przyczynę zgonów (po wypadkach motocyklowych), a w populacji dziewcząt – czwartą. Polska znajduje się na środkowym miejscu między krajami o najwyższym i najniższym wskaźniku samobójstw (od 1990 roku notuje się ich gwałtowny wzrost). W 2000 roku w Polsce popełniono ogółem 5 841 samobójstw, w tym w grupie osób w wieku 15–19 lat – 285. W 2001 roku ogólna liczba samobójstw wynosiła 5 712, a w grupie osób w wieku 15–20 lat – 459! (Rocznik Statystyczny..., 2002).
Rzeczywista liczba zamachów samobójczych jest trudna do ustalenia ze względu na ich ukrywanie zarówno przez osoby popełniające próbę samobójczą, jak i ich bliskich. Nieliczne dane świadczące o spadku liczby samobójstw na przykład w Szwecji, gdzie odsetek samobójstw wśród młodych mężczyzn ustabilizował się pod koniec lat 70., w USA, gdzie notuje się spadek
zamachów samobójczych od 1994 roku, i w Finlandii, kraju o wysokim zagrożeniu samobójstwami wśród młodzieży, gdzie w 1998 roku zauważono spadek o 20%, wyjaśnia się restrykcjami w dostępie do metod zabijania się, na przykład broni palnej oraz rozwojem w leczeniu depresji.
Zobacz też: Samobójstwo - w obliczu emocjonalnego szantażu
Samobójstwo a adolescencja
Badacze starający się wyjaśnić gwałtowny wzrost liczby samobójstw wśród adolescentów w porównaniu z grupą młodszą wiekowo, zwracają uwagę, że dzieci mogą być niejako chronione przed samobójstwem przez niedojrzałość poznawczą, konieczną do zaplanowania i przeprowadzenia skutecznego samobójstwa, jak również do rozwinięcia się poczucia utraty nadziei i bezsilności.
Według Pelkonen i Marttunen (2003), wśród doniesień o samobójstwach w dzieciństwie i wczesnej adolescencji pojawiają się dane świadczące o fizycznej i psychicznej dojrzałości osób je popełniających. Wyniki badań sugerują także, że rodzina, dając wsparcie społeczne i emocjonalne, redukuje izolację społeczną i chroni dzieci przed samobójstwem.
Mazet i Houzel (za: Namysłowska, 1998) wskazują na obecność w rodzinach adolescentów popełniających samobójstwo silnej, sztywnej i autorytatywnej matki oraz słabego, introwertycznego ojca, którego cechują sporadyczne wybuchy agresji, niska pozycja w rodzinie i niezdolność nawiązywania afektywnych relacji z dziećmi.
Przyczyny prób samobójczych wśród młodzieży
Mniejsza rola w okresie dojrzewania (związana z separacją i indywiduacją) takich systemów wspierających, jak rodzina czy szkoła, oraz czynniki rozwojowe (gwałtowne zmiany psychiczne i biologiczne) mogą sprawiać, że młodzież jest mniej odporna na stres, a co za tym idzie, bardziej podatna na zranienia.
Poza tym notuje się wyższe niż wśród dzieci wskaźniki występowania zaburzeń psychicznych w tym wieku. Jest to zwłaszcza wynik wzrastającej liczby depresji oraz nadużywania środków psychoaktywnych, które z kolei są dobrze znanymi czynnikami ryzyka w samobójstwach młodzieży.
Wśród przyczyn popełniania samobójstw duże znaczenie przypisuje się nieprawidłowym relacjom z otoczeniem we wcześniejszych etapach życia. Wydaje się, że ich skutkiem jest brak skutecznych mechanizmów radzenia sobie oraz pojawianie się wyuczonej bezradności w reakcji na niesprzyjające wydarzenia życiowe. Typowe reakcje to rezygnacja z osiągnięcia celu oraz zachowania o charakterze ucieczki, wycofania się z sytuacji trudnej.
Okres adolescencji to czas, w którym młody człowiek nie umie poradzić sobie z szybko zmieniającymi się stanami emocjonalnymi. Według Namysłowskiej (1998), do emocji towarzyszących samobójstwu zaliczamy: wściekłość, poczucie beznadziejności, rozpaczy i desperacji oraz poczucie winy.
Zobacz też: Nadwaga nastolatków przyczyną depresji i prób samobójczych
Samobójstwo a płeć
W ostatniej dekadzie obserwuje się wzrost liczby samobójstw u młodzieży w większości krajów Europy, Nowej Zelandii i Australii. Wskaźniki wzrostu dotyczą głównie mężczyzn. Mężczyźni popełniają samobójstwa istotnie częściej niż kobiety, wybierają zatem metody skuteczniejsze, a więc mają silniejszą intencję śmierci (Malicka, 1998).
Natomiast wśród kobiet obserwuje się zwiększoną liczbę prób samobójczych. Z badań przeprowadzonych przez WHO wynika, że w większości krajów częściej popełniają samobójstwo mężczyźni, ale w takich krajach, jak Chiny odsetek samobójstw kobiet jest porównywalny lub wyższy.
Ostatnie badania wskazują, że psychiatryczne czynniki zagrożenia samobójstwem są takie same w krajach zachodnich co w Azji. Sytuację w Chinach również zdają się tłumaczyć różnice kulturowe, takie jak niższy status społeczny kobiet niż mężczyzn (Pelkonen, Marttunen, 2003).
Czynniki związane z zachowaniami samobójczymi
W literaturze przedmiotu wśród czynników związanych z zachowaniami samobójczymi (ZS) wyróżnia się czynniki związane z trudną sytuacją rodzinną (choroby psychiczne członków rodziny, zaniedbanie, przemoc, nałogi), społeczną izolację, choroby somatyczne i psychiczne, stresujące wydarzenia i życiowe przeciwności (Beautrais, 2000; Pfeff er i in., 2000).
Szczególnie ważne w okresie rozwoju są wpływy środowiskowe. Im dziecko jest starsze, w tym większej mierze staje się ono obserwatorem, niekiedy świadkiem, a nieraz także obiektem różnych kulturowych i cywilizacyjnych wynaturzeń. Przenikając do psychiki dziecka czy młodego człowieka, budują w nim przekonania, składające się na „syndrom podłego świata” − świat jest zagrażający i krzywdzący (Obuchowska, 2006). Wśród niekorzystnych sytuacji społecznych związanych z ZS wyróżnia się: niski status socjoekonomiczny, niskie wykształcenie, ubóstwo, niski dochód.
Do czynników rodzinnych zalicza się: separację rodziców, ich rozwód, ponowne małżeństwo, ich choroby psychiczne bądź uzależnienia oraz zachowania samobójcze, nasilony konflikt rodzinny, upośledzenie relacji rodzic – dziecko, upośledzoną komunikację wewnątrzrodzinną, skrajnie wysokie lub niskie oczekiwania rodziców, nadmierną kontrolę z ich strony.
Istotnym czynnikiem związanym z ZS jest molestowanie w dzieciństwie (Sumiła, Sulska 2006). Wymienione czynniki wpływają na rozwój osoby, powodują wzrost podatności na późniejszą psychopatologię. Reagowanie na nową sytuację wiąże się z wysokim stresem, problemami z przystosowaniem się do nowych warunków, a w rezultacie prowadzi do wzrostu wskaźnika zachowań samobójczych (Beautrais, 2000; Różańska-Kowal, Izydorczyk, 2000).
Do cech osobowości, które są związane z ZS, autorzy zaliczają m.in.: niskie poczucie wartości, introwersję, neurotyzm, impulsywność, pasywność, zależność, stany lękowe, niedostosowanie społeczne. Literatura podaje, że homoseksualiści oraz biseksualiści mają skłonności do ZS.
W badaniach Gmitrowicz i Dubla (2001) badani uczniowie jako najczęstszy motyw psychologiczny podjęcia próby samobójczej podawali brak sensu życia (47,6%), a w dalszej kolejności: kłopoty w szkole (30%), trudną sytuację rodzinną (24,9%), stratę kogoś bliskiego (22,9%) oraz fascynację śmiercią (19%).
Do czynników związanych z zachowaniami samobójczymi zalicza się jakość relacji interpersonalnych, a także konflikty wewnątrzpsychiczne (Dąbkowska, Borkowska, 2000). Z badań Makary-Studzińskiej (2002) wynika, że najczęstszą motywacją do samobójstwa była chęć śmierci, ucieczki oraz uzyskanie ulgi. Rzadziej opisywano manipulacyjne przyczyny przedawkowania leków (jak na przykład ukaranie innych ludzi).
Adolescenci, którzy wskazywali na chęć śmierci jako przyczynę próby samobójczej, częściej wykazywali poczucie beznadziejności, perfekcjonizm, depresję i ekspresję gniewu. Według Raportu o sytuacji polskich rodzin (Polska Federacja Stowarzyszeń Rodzin Katolickich im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego), powodem podjęcia prób samobójczych przez młodych ludzi są niepowodzenia szkolne oraz konflikty w rodzinie.
Zobacz też: Samobójstwo, którego nie było...
Fragment pochodzi z książki Psychopatologia okresu dorastania Wioletty Radziwiłłowicz i Anity Sumiły (wydawnictwo Impuls, Kraków 2006). Publikacja za zgodą wydawcy. Bibliografia dostępna u redakcji.
Uwaga! Powyższa porada jest jedynie sugestią i nie może zastąpić wizyty u specjalisty. Pamiętaj, że w przypadku problemów ze zdrowiem należy bezwzględnie skonsultować się z lekarzem!
