Jakie są czynniki ryzyka zakażenia HIV?
Każda zmiana partnera seksualnego, o którym nie wiadomo, czy jest zakażony, czy nie, niesie ze sobą ryzyko zakażenia HIV, przy czym możliwe jest zakażenie od jedynego partnera seksualnego, jeśli uległ on wcześniej zainfekowaniu.
Przy szacowaniu ryzyka zakażenia podczas pojedynczego kontaktu seksualnego istotne są:
- rodzaj płynu potencjalnie zakaźnego: najbardziej zakaźne są sperma i krew (ewentualna obecność krwi: uszkodzenia śluzówki, miesiączka), a także wydzielina pochwy i płyn przedejakulacyjny;
- dawka zakażająca (inoculum);
- miejsce kontaktu z błoną śluzową i jej powierzchnia: im większa, tym większe ryzyko;
- czas trwania kontaktu płynu z błoną śluzową: dłuższa ekspozycja śluzówki na materiał zakaźny (np. spermę) znacząco zwiększa ryzyko zakażenia;
- rola w trakcie zachowania: zależy od formy aktywności seksualnej; w kontaktach dopochwowych i doodbytniczych na zakażenie bardziej narażona jest strona bierna;
- płeć: kobiety są bardziej narażone na zakażenie niż mężczyźni (w dalszej części tekstu zagadnienie to będzie dokładniej omówione);
- liczba kontaktów: im ich więcej, tym ryzyko większe; przy czym ważne jest to, że do zakażenia może dojść podczas jednego jedynego kontaktu;
- otarcia, uszkodzenia naskórka/błony śluzowej, nadżerki oraz obecność innych infekcji przenoszonych drogą płciową (STI): znaczenie mają przede wszystkim infekcje przenoszone drogą płciową – dające objawy w postaci owrzodzeń, np. kiła, oraz bez nich: rzęsistkowica czy chlamydioza, oraz wszelkie inne uszkodzenia śluzówki (grzybice, nadżerki, obtarcia, afty, podrażnienia); zakażenie STI u partnera niezakażonego zwiększa ryzyko infekcji od partnera HIV+; podobnie dzieje się, gdy partner HIV+ jest jednocześnie zakażony jakąś STI – stwierdzono obecność wirusa w wydzielinie owrzodzeń kiłowych;
- obrzezanie mężczyzny: zmniejsza ryzyko zakażenia w przypadku seksu z zakażoną partnerką/zakażonym partnerem; natomiast obrzezanie zakażonego wirusem mężczyzny nie zmniejsza ryzyka zakażenia zdrowych partnerów;
- używanie prezerwatyw;
- używanie nawilżaczy: zmniejszają ryzyko obtarć;
- używanie kremów, wazeliny, spermicydów z Nonoksynolem-9: tłuszcze uszkadzają lateks i przez to rośnie ryzyko pęknięcia prezerwatywy, natomiast Nonoksynol-9 zwiększa ryzyko podrażnień błony śluzowej;
- poziom wiremii u osoby zakażonej: ryzyko zakażenia zwiększa się, gdy partner zakażony HIV ma wysoki poziom wiremii we krwi: bezpośrednio po zakażeniu przez okres ok. 2 tygodni, w momencie przerwania przyjmowaniu leków antyretrowirusowych – gdy bardzo szybko zwiększa się tempo i ilość replikacji HIV w komórkach CD4, w czasie znacznego obniżenia poziomu odporności (poniżej 200 CD4 w 1 ml krwi); niewykrywalna wiremia we krwi nie musi oznaczać, że podobnie niski jej poziom jest również w wydzielinach narządów płciowych (Rogowska-Szadkowska 2003a, s. 157);
- stosowanie ARV: przyjmowanie leków antyretrowirusowych powoduje zahamowanie procesu replikacji wirusa i obniża jego ilość we krwi; istnieją jednak dowody na to, że w czasie kuracji antyretrowirusowej obecność wirusa w spermie i wydzielinie szyjkowej może być o wiele wyższa niż we krwi;
- stosowanie używek, głównie środków pobudzających (amfetamina, metaamfetamina, kokaina, alkohol): mają wpływ na przedłużanie stosunku seksualnego, co z kolei zwiększa ryzyko obtarć; zwiększają prawdopodobieństwo przypadkowego kontaktu seksualnego oraz niezastosowania prezerwatywy;
- zakaźność danego szczepu wirusa.
Większego znaczenia nie ma:
- orientacja seksualna – dla wielu może to być zaskoczeniem, bo przecież HIV wciąż kojarzony jest z męską homoseksualnością; ale dla szacowania ryzyka nie ma to znaczenia: nie to, kim jesteś, ale to, co robisz, jest istotne;
- wcześniejsza znajomość partnera lub partner przypadkowy – wiele osób twierdzi, że HIV ich nie dotyczy, bo przecież nie mają kontaktów z przypadkowymi partnerami; tymczasem ryzykowne zachowanie to kontakt z osobą o nieznanym nam statusie serologicznym (nie wiemy, czy ma HIV, czy nie) i czas znajomości nie ma tu specjalnego znaczenia.
Dalej zostały omówione formy aktywności seksualnej oraz styl życia seksualnego ze względu na ryzyko zakażenia.
Zobacz też: Geografia zakażeń HIV w Polsce
Szacowanie ryzyka – formy aktywności seksualnej
Biorąc pod uwagę wspomniane czynniki, poniżej przedstawiamy klasyfikację zachowań seksualnych ze względu na ryzyko zakażenia HIV:
1. Najbardziej ryzykowne formy aktywności seksualnej (ryzyko zakażenia HIV jest wysokie):
– rola biernego partnera podczas stosunku doodbytniczego (dotyczy to zarówno mężczyzn, jak i kobiet); ryzyka nie zmniejsza radykalnie wycofanie członka z odbytu przed wytryskiem – opisano przypadek zakażenia na skutek kontaktu odbyt – preejakulat;
– stosunek dopochwowy bez zabezpieczenia prezerwatywą, szczególnie gdy kobieta jest w okresie menstruacji; kontakt seksualny w czasie miesiączki zwiększa ryzyko infekcji w przypadku mężczyzny 3-krotnie; ryzyko rośnie również dla kobiety – w czasie menstruacji błona śluzowa w pochwie jest rozpulchniona i bardziej wrażliwa na uszkodzenia; dla mężczyzny czynnikiem zwiększonego ryzyka są także: jednoczesne zakażenie innymi drobnoustrojami chorobotwórczymi, zmiany skórne, np. owrzodzenia;
– stosunek oralny zakończony wytryskiem w usta (ryzyko niższe niż w opisanych powyżej obu sytuacjach); to zachowanie w pierwszych latach epidemii było uważane za stosunkowo bezpieczną technikę seksualną, jednak pojawiły się doniesienia o możliwości przeniesienia HIV tą drogą; ryzyko zakażenia zwiększają uszkodzenia, obtarcia i chorobowo zmieniona śluzówka w jamie ustnej;
– stosunek oralny bez wytrysku nasienia, ale kontakt z preejakulatem przy obecności zmian, owrzodzeń i uszkodzeń śluzówki w jamie ustnej;
– stosunek seksualny w stanie odurzenia narkotykami lub (i) alkoholem; ograniczona świadomość i kontrola nad tym, co się dzieje wokół, utrudnia to negocjowanie zachowań bezpieczniejszych, ponadto istnieje większe prawdopodobieństwo, że prezerwatywa nie zostanie użyta;
– rola aktywnego partnera podczas stosunku doodbytniczego, gdy pojawia się możliwość kontaktu z krwią; ryzyko zwiększa istnienie mikroskopijnych uszkodzeń i ranek na żołędzi i penisie;
– używanie wspólnych zabawek erotycznych (bez zabezpieczenia ich prezerwatywą lub bez ich zdezynfekowania, jeśli są zabrudzone płynami ustrojowymi, zwłaszcza krwią).
2. Ryzykowne formy aktywności seksualnej (zakażenie HIV jest prawdopodobne, choć ryzyko jest dużo mniejsze niż w sytuacjach omówionych powyżej):
– rola aktywnego partnera podczas stosunku doodbytniczego bez kontaktu z krwią;
– stosunek pochwowy bez zabezpieczenia prezerwatywą, gdy wytrysk nasienia następuje poza organizmem kobiety, tzw. stosunek przerywany (coitus interruptio);
– fellatio – pieszczenie ustami i językiem męskich narządów płciowych bez wytrysku nasienia do ust (tzw. fellatio interruptio);
– cunnilingus – pieszczenie językiem i ustami kobiecych narządów płciowych, gdy kobieta jest w okresie menstruacji;
– stosunek pochwowy lub doodbytniczy nawet z pełnym zabezpieczeniem prezerwatywą w sytuacji, gdy prezerwatywa ulegnie uszkodzeniu podczas użycia lub gdy została nieprawidłowo założona; czynnikiem znacznie obniżającym ryzyko w takiej sytuacji jest natychmiastowe przerwanie kontaktu seksualnego.
3. Mało ryzykowne formy aktywności seksualnej (zakażenie HIV jest możliwe teoretycznie):
– głębokie pocałunki;
– petting polegający na pieszczeniu ciała partnera lub partnerki łącznie z narządami pod warunkiem unikania kontaktu ust ze świeżymi skaleczeniami, zadrapaniami i widocznymi otarciami na skórze;
– wzajemna masturbacja bez kontaktu ze świeżymi zadrapaniami i skaleczeniami oraz bez kontaktu zewnętrznych narządów płciowych ze spermą czy wydzieliną pochwy;
– cunnilingus – pieszczenie językiem i ustami kobiecych narządów płciowych;
– fisting, czyli wprowadzanie dłoni do odbytu lub pochwy;
– fingering, czyli wprowadzanie palca do odbytu lub pochwy;
– annilingus, czyli kontakty oralno-analne.
4. Bezpieczne formy aktywności seksualnej – nie dochodzi do kontaktu błony śluzowej z płynami ustrojowymi:
– przytulanie się, obejmowanie, pocałunki;
– petting polegający na dotykaniu ciała partnera (partnerki) bez kontaktu z potencjalnie zakaźnymi płynami ustrojowymi;
– necking, czyli pieszczenie ciała partnera od pasa w górę;
– każdy rodzaj wzajemnego masażu;
– erotyczna rozmowa;
– wspólny prysznic lub kąpiel.
Zobacz też: Jak można zarazić się wirusem HIV?
Szacowanie ryzyka – styl życia seksualnego
Kolejny element w szacowaniu osobistego ryzyka zakażenia jest związany ze stylem życia seksualnego. Można wyróżnić 4 takie style:
1. Abstynencja seksualna: to sytuacja, gdy osoba nie ma żadnych doświadczeń seksualnych, jest jeszcze przed inicjacją seksualną; najbardziej bezpieczny styl życia seksualnego; jej przestrzeganie zależy przede wszystkim od poziomu wewnętrznej akceptacji takiego wyboru, a nie od mechanizmów kontroli. Abstynencja seksualna to także sytuacja, gdy osoba była aktywna seksualnie, ale obecnie z różnych powodów nie ma kontaktów płciowych; fakt, że obecnie nie podejmuje ona zachowań seksualnych, nie przekreśla i nie wyklucza automatycznie ryzyka zakażenia, na jakie dana osoba mogła być narażona wcześniej; upewnienie się, że wcześniejsze kontakty seksualne nie były zakaźne, jest możliwe i wymaga wykonania testu na obecność przeciwciał anty-HIV.
2. Jeden zdrowy i wierny partner, któremu również dochowuje się wierności – bezpieczny styl życia seksualnego pod warunkiem, że partnerzy są sobie wzajemnie wierni i są zdrowi; stworzenie takiego związku wymaga od partnerów poczucia odpowiedzialności za zdrowie obojga, przejawiającego się w wierności, a w przypadku kontaktu pozapartnerskiego konsekwentnego stosowania prezerwatyw.
3. Tendencja do stałego związku – osoba ma dwa lub więcej związków w swoim życiu, jeden po drugim; związki te są oparte na zaangażowaniu emocjonalnym i trwają przez jakiś czas; warto na początku tworzenia się każdego kolejnego związku rozważyć podjęcie działań zmierzających do „wyposażenia” go we wszystkie cechy gwarantujące bezpieczeństwo w zakresie HIV: wzajemną wierność oraz zdrowie partnerów; szczególnie ważne jest podjęcie decyzji o przeprowadzeniu testów na obecność przeciwciał anty-HIV, jeśli wcześniej podejmowane były kontakty seksualne z osobami o nieznanym statusie serologicznym; ważne jest jednak, aby badania wykonać przed rozpoczęciem aktywności seksualnej. W praktyce często bywa tak, że osoby na początku związku używają prezerwatyw, ale później – kiedy dłużej się znają – rezygnują z nich. Prezerwatywa jest traktowana jako metoda antykoncepcyjna – więc kiedy kobieta zaczyna używać jakiejś innej (np. tabletek hormonalnych), takie zabezpieczenie jest już zbędne. Nie myśli się o HIV, dlatego rezygnacja z prezerwatywy przychodzi tak łatwo.
4. Promiskuityzm seksualny – to częsta zmiana partnera seksualnego, najczęściej bez zaangażowania emocjonalnego; liczne przygodne kontakty seksualne; jest to najbardziej niebezpieczny styl życia seksualnego. Przyczyny zachowań promiskuitywnych są dość złożone, mogą wynikać z szeregu czynników, do których zaliczyć można m.in.:
– lęk przed zaangażowaniem emocjonalnym w wyniku złych doświadczeń lub niedojrzałości emocjonalnej,
– używanie seksu w celach nieseksualnych (np. jako wyrazu dominacji, władzy, zemsty, kary),
– brak satysfakcji seksualnej i poszukiwanie jej z kolejnymi partnerami,
– ciągłe poszukiwanie nowych doznań,
– nadmierne przeseksualizowanie, np. u osób po przemocy seksualnej, szczególnie doświadczonej w dzieciństwie,
– presja otoczenia, zwłaszcza w niektórych grupach i środowiskach, dotycząca przede wszystkim młodych osób,
– traktowanie seksu jako sposobu na odreagowywanie napięć,
– niska samoocena i wynikająca z tego potrzeba dowartościowania własnej osoby poprzez zachowania seksualne („podobam się, mam powodzenie, mogę mieć, kogo zechcę – a więc jestem atrakcyjny/-na, nikt mi się nie oprze”),
– poszukiwanie nowych wrażeń w seksie, ryzyko jako stymulant – świadomość ryzyka zakażenia HIV jest bodźcem stymulującym podniecenie, dotyczy to ok. 5% badanych w Polsce,
– lęk przed samotnością,
– brak umiejętności asertywnych w kontaktach seksualnych (często związany z niską samooceną),
– prostytucja.
Zobacz też: Zakażenie HIV – co się dzieje w organizmie?
Fragment pochodzi z książki “Pozytywne życie” autorstwa A. Walendzik-Ostrowskiej i J. Dec (Impuls 2012). Publikacja za zgodą wydawcy.
Uwaga! Powyższa porada jest jedynie sugestią i nie może zastąpić wizyty u specjalisty. Pamiętaj, że w przypadku problemów ze zdrowiem należy bezwzględnie skonsultować się z lekarzem!
