Muzykoterapia w leczeniu demencji (otępienia)

Fot. Fotolia

Demencja - na czym polega otępienie?

Otępienie, demencja, może się pojawić u osób starszych z różnych przyczyn, nie jest jednak naturalnym procesem związanym ze starzeniem się. Występuje w chorobach neurodegeneracyjnych, jak choroba Alzheimera, Parkinsona, Huntingtona, Creutzfeldta-Jacoba, w różnym nasileniu na kolejnych etapach. Ma charakter progresywny, postępujący. Obniżona sprawność intelektualna jest wtedy rezultatem uszkodzeń powstających w mózgu.
Objawy dotyczą początkowo funkcji poznawczych, przede wszystkim pamięci, później także sfery emocji i motywacji. Wpływają destrukcyjnie na funkcjonowanie i jakość życia samego pacjenta, a także – ponieważ silnie utrudniają kontakt z otoczeniem – odciskają piętno na jego bliskich i opiekunach.
Muzykoterapia może odegrać pozytywną rolę w podtrzymywaniu zachowanych funkcji i zwalnianiu postępu symptomów choroby, a także w kształtowaniu relacji między chorym a jego najbliższym środowiskiem. Umożliwia specyficzny rodzaj interakcji (wspólny śpiew, taniec, gra na instrumentach), tworzy bezpieczną atmosferę i odwołuje się do niezaburzonych czynności mózgu.
Zobacz: Jak muzykoterapia pomaga dzieciom?
Według ICD-10: Otępienie jest zespołem spowodowanym chorobą mózgu, zwykle o charakterze przewlekłym lub postępującym, w którym zaburzone są takie wyższe funkcje korowe, jak: pamięć, myślenie, orientacja, rozumienie, liczenie, zdolność uczenia się, język i ocena. Świadomość nie jest zaburzona. Uszkodzeniu funkcji poznawczych towarzyszy zwykle, a czasami je poprzedza, obniżenie kontroli nad reakcjami emocjonalnymi, społecznymi, zachowaniem i motywacją [Pużyński, Wciórka (red.), 2000, s. 51].
DSM IV charakteryzuje otępienie jako [...] powstanie wielorakich deficytów poznawczych przejawiane jednocześnie upośledzeniem pamięci [...], jednym (lub więcej) z następujących zakłóceń poznawczych:

afazja (zaburzenia językowe),
apraksja (zaburzenia możliwości wykonywania czynności ruchowych mimo zachowanych funkcji motorycznych),
agnozja (nierozpoznawanie lub nieidentyfikowanie przedmiotów mimo zachowanych czynności zmysłowych),
zaburzenia funkcji wykonawczych (tj. planowania, organizowania, ustalania kolejności, uogólniania) [Wciórka (red.), 2008, s. 67].

Jak muzykoterapia działa na osoby cierpiące na otępienie?

Cele oddziaływań muzykoterapeutycznych przeznaczonych dla osób w podeszłym wieku cierpiących na otępienie można podzielić na kilka grup, związanych z zaburzonymi obszarami funkcjonowania. Są to: sfera poznawcza, pobudzenie i emocje, funkcjonowanie społeczne. W grupie pierwszej znajdą się:

stymulowanie/podtrzymywanie funkcji pamięci;
ćwiczenie koncentracji uwagi;
pobudzanie wspomnień, reminiscencje;
poprawa orientacji;
stymulowanie komunikacji werbalnej i niewerbalnej.

W grupie drugiej:

wzrost aktywności;
relaksacja, uspokojenie, wyciszenie;
ekspresja emocjonalna;
obniżenie poziomu lęku.

Cele dotyczące funkcjonowania społecznego to na przykład:

utrzymywanie relacji,
socjalizacja.

Rodzaj aktywności stosowanych w muzykoterapii zależy od poziomu funkcjonowania chorego. Jak wspomniano, otępienie ma charakter postępujący, zatem reakcja osoby w początkowym stadium choroby będzie inna niż u pacjenta w stadium zaawansowanym. Wydaje się, że większość wymienionych celów można realizować łącznie przy ćwiczeniach mających w centrum piosenki. Śpiewanie lub odtwarzanie utworów z okresu młodości chorych może się wiązać z rozmową na tematy wywołane tematyką czy kontekstem utworu.
Zobacz także: Ćwiczenia fizyczne opóźniają proces demencji
Dzięki nawiązaniom do wydarzeń z życia osobistego pacjentów, które łączyły się z wybranymi piosenkami czy gatunkami, zostaje pobudzona pamięć, powracają wspomnienia. Wspólny śpiew lub gra na instrumentach mogą pomóc w utrzymaniu relacji z bliskimi, stymulują kontakt i interakcje. Dlatego też dobrym pomysłem jest przeprowadzanie sesji muzykoterapeutycznych w obecności nie tylko chorego, lecz także jego opiekunów. Spędzanie czasu z chorym i opieka nad nim mogą prowadzić do frustracji, depresji.
Często opiekunem jest osoba najbliższa, której trudno pogodzić się z pogorszeniem stanu zdrowia pacjenta, jego agresją, lękiem, brakiem docenienia, a często także niepamięcią z jego strony. Zajęcia muzyczne mogą stanowić nową jakość w relacjach między chorym i opiekunem, przynosząc nieco pozytywnych emocji, odwołując się do dobrych zdarzeń z przeszłości, stanowiąc potencjalne źródło siły.
W zaawansowanym stadium otępienia kontakt z pacjentem jest często bardzo utrudniony. Przy działaniach mających na celu relaksację i obniżenie niepokoju chorego istotną rolę odgrywa zasada ISO. Muzykoterapeuta dopasowuje grę do wskaźników fizjologicznych, przede wszystkim zrównując tempo gry z tempem oddechu klienta (zapewne – jeśli pacjent znajduje się w stanie pobudzenia i niepokoju – jest on przyspieszony), a następnie powoli i stopniowo zwalnia, „pociągając za sobą” chorego, aż do osiągnięcia odpowiedniego stanu (często, na skutek odprężenia, pacjent spokojnie zasypia).

Obok działań aktywnych także samo słuchanie muzyki może się przyczynić do uspokojenia pacjentów oraz wpłynąć na ich zachowania.

Muzykoterapia przy demencji - stan badań

Zastosowania muzykoterapii we wsparciu osób zmagających się z demencją są dobrze udokumentowane. Systematyczny przegląd literatury sugeruje, że muzykoterapia może być efektywnym oddziaływaniem skierowanym do osób z demencją (Koger, Chapin, Brotons, 1999). Liczne badania nie tylko wskazują na ogólnie pozytywne strony tej formy terapii, lecz także w bardzo specyficzny sposób ujawniają potencjał muzykoterapii w kontekście wybranych aspektów i symptomów otępienia, zarówno w odniesieniu do bieżących sytuacji, jak i w dłuższej perspektywie.
T. Takahashi i H. Matsushita (2006) przeprowadzili trwający dwa lata eksperyment, porównując wskaźniki fizjologiczne i dokonując pomiaru inteligencji osób z demencją uczestniczących w cotygodniowych sesjach muzykoterapeutycznych i objętych standardową opieką. Wyniki wykazały niższy poziom ciśnienia krwi (pożądany w opisanych warunkach klinicznych) i mniejszy regres w zakresie inteligencji w grupie muzykoterapeutycznej.
Zobacz także: Dieta przeciwko demencji
Obszarem często poddawanym badaniom jest stanowiące podstawowy problem w demencji funkcjonowanie poznawcze. R. Bruer, E. Spitznagel i C.R. Cloninger (2007) zbadali, czy muzykoterapia może mieć wpływ na ten właśnie obszar oraz jak trwałe są ewentualne rezultaty. Porównano wyniki testu psychologicznego (Mini Mental State Exam) w grupie muzykoterapeutycznej z grupą kontrolną, której zaproponowano w tym samym czasie oglądanie filmów.
W wyniku badania stwierdzono, że sesje muzykoterapeutyczne przyczyniły się do poprawy funkcjonowania poznawczego grupy, w której zastosowano muzykoterapię w krótkim dystansie czasowym (następnego ranka), lecz po tygodniu nie było już różnicy pomiędzy grupami.
Inne badania sugerują, że element muzyczny włączany w ćwiczenia pamięci, języka i mowy stanowi okoliczność sprzyjającą (Brotons i Koger, 2000; Carruth, 1997). M. Brotons i S. Koger (2000) porównali rezultaty muzykoterapii i werbalnej reminiscencji, wykazując, że w przypadku obecności elementu muzycznego poziom spontanicznych wypowiedzi był znacząco wyższy.
N. Ziv, A. Granot, S. Hai, A. Dassa, I. Haimov (2007) w centrum zainteresowania umieścili wpływ muzyki odtwarzanej w tle codziennych sytuacji na zachowania osób z chorobą Alzheimera. Grupę pacjentów obserwowano w tych samych okolicznościach z towarzyszącą muzyką (pogodne, popularne piosenki z okresu młodości badanych) i bez niej. Przy muzyce liczba pozytywnych, pożądanych zachowań była wyższa, a negatywnych, destrukcyjnych – niższa.
Interesujące, szczególnie w perspektywie praktycznej, wydaje się badanie A. Cevasco i R. Granta (2006). Dokonali oni porównania skuteczności aktywności muzykoterapeutycznych z użyciem różnych instrumentów. Wyniki sugerują, że wybór instrumentu w pracy z osobami z demencją nie jest obojętny – w grupie badanej najlepsze rezultaty w odtwarzaniu rytmów osiągano, gdy najpierw były prezentowane na djembe lub innym bębnie (gorzej w przypadku marakasów i klawesów); największe zaangażowanie osiągnięto przy śpiewie a cappella.

W obszarze emocji badania sugerują następujące możliwości oddziaływań muzykoterapeutycznych w opisywanej grupie:

obniżanie poziomu stresu i niepokoju (Mohammadi, Shahabi, Panah, 2011),
ograniczanie symptomów depresji (Ashida, 2000).

Zobacz także: Muzykoterapia łagodzi dorastanie
Fragment pochodzi z książki „Wprowadzenie do muzykoterapii” autorstwa L. Konieczna-Nowak (Impuls 2013). Publikacja za zgodą wydawcy.