Jak powstają nowotwory?
Nowotwory powstają z naszych własnych komórek. Wydaje się, że nowotwór może powstać z komórek, które są najmniej zróżnicowane, czyli z komórek mających cechy tak zwanych macierzystych. Znajdują się one we wszystkich tkankach naszego ciała. Powstają z nich komórki potomne, różnicujące się w dojrzałe komórki, pełniące określone funkcje w organizmie.
Nowotwór powstaje w wyniku poważnych, nieodwracalnych zmian w funkcjonowaniu genów. Przyczyną tych zmian są uszkodzenia DNA i zmiany epigenetyczne.
Uszkodzenia DNA przynajmniej początkowo są odwracalne (mogą zostać naprawione). Jeżeli jednak komórka ulegnie podziałowi zanim naprawi uszkodzenie, wówczas pozostaje trwała zmiana w materiale genetycznym, czyli mutacja. Doprowadza to do tego, że produkt tego zmienionego w wyniku mutacji genu, jakieś białko, enzym, element strukturalny komórki, zaczyna działać nie tak jak powinien. Komórkom z mutacjami, które są przyczyną chorób nowotworowych, bardzo często towarzyszą zmiany epigenetyczne. To są pewne zaburzenia w funkcjonowaniu genów, które nie wynikają z ich uszkodzeń, mutacji, ale wpływają na ich ekspresję. I ta kombinacja – mutacji i zmian epigenetycznych – doprowadza do sytuacji, w której niektóre geny w komórce zaczynają funkcjonować nieprawidłowo.
Okazuje się, że nie wszystkie geny w wyniku tych uszkodzeń mogą przyczynić się do powstania nowotworów. Z całego genomu (czyli około 23 tys. genów) tylko kilkaset zmienionych, uszkodzonych genów może przyczynić się do transformacji nowotworowej komórki, czyli do jej przeobrażenia w komórkę nowotworową.
Nie wystarczą mutacje pojedynczych genów. Szacuje się, że tych zmian musi być co najmniej od 4 do 6, aby komórka przybrała cechy, znamiona komórki nowotworowej. A w zaawansowanych nowotworach (agresywnych zmianach, które naciekają sąsiednie tkanki, dają odległe przerzuty) takich zmian genetycznych są dziesiątki.
Większość to zmiany w genach kontrolujących wzrost i podziały komórek, ale towarzyszą im również inne mutacje, które sprawiają, że choć sama ta zmiana nie prowadzi bezpośrednio do transformacji nowotworowej, to w jakiś sposób zmienia zachowanie komórki nowotworowej, co ułatwia jej przeżycie w organizmie.
Warto wiedzieć: Jakie cechy mają komórki nowotworowe?
Jaka jest przyczyna rozwoju nowotworów?
Nowotwory powstają w wyniku działania określonych czynników fizycznych (np. promieniowanie jonizujące, ultrafioletowe), chemicznych (karcinogeny chemiczne) i biologicznych (najczęściej niektóre wirusy). Wszystkie te czynniki prowadzą do powstania uszkodzeń DNA albo do zmian w ekspresji genów. Powstawaniu nowotworów mogą również sprzyjać niektóre wrodzone mutacje.
Za powstawanie nowotworów zazwyczaj obwiniamy czynniki związane z rozwojem cywilizacji; z tym że świat się uprzemysławia, że wprowadzamy do środowiska coraz więcej związków chemicznych, które byłyby karcinogenami. Niewątpliwie są to ważne czynniki, ale nie przeceniałbym ich roli.
Najważniejszym czynnikiem, który powoduje, że ludzie coraz częściej zapadają na nowotwory jest wydłużenie się długości życia. Po prostu dożywamy wieku, kiedy w naszym organizmie pojawiają się choroby nowotworowe. Na początku ubiegłego wieku kobiety żyły średnio 48 lat, a mężczyźni 46 lat. W tej chwili kobiety żyją nieco ponad 80 lat, a mężczyźni prawie 80 lat. A więc żyjemy niemal dwa razy dłużej. I to jest najważniejszy czynnik zwiększający prawdopodobieństwo, że rozwiną się w naszym organizmie nowotwory.
Czy choroba nowotworowa pojawia się nagle?
Nowotwór nie pojawia się nagle. Choroba nowotworowa przebiega wieloetapowo; rozwija się przez kilkadziesiąt lat. Często rozpoznaje się ją, gdy jest zaawansowana i gwałtownie rozwija się. Pozornie nam się wydaje, że nowotwór zaatakował nas nagle, ale w rzeczywistości rozwija się on przez kilkadziesiąt lat. Tyle że wcześniej rozwijał się on w sposób bezobjawowy, klinicznie niedostrzegalny.
Zmiany nowotworowe rozwijają się w naszym organizmie setki, jak nie tysiące razy w ciągu całego naszego życia. Niektóre cofają się, zanikają spontanicznie – być może dzięki aktywności naszego układu odpornościowego. Jednak i on może zawieść, wtedy wykształcają się komórki już odporne na działanie układu immunologicznego.
Mamy badania histopatologiczne, które stwierdzają, że praktycznie każdy człowiek po 65. roku życia ma ogniska raka tarczycy, a tylko u jednej dziesiątek procenta ludzi rak tarczycy jest klinicznie rozpoznany jako zaawansowana choroba nowotworowa. Mniej więcej 25 proc. kobiet przed 40. rokiem życia ma ogniska raka piersi. I nie trzeba się tym za bardzo przejmować, bo większość tych ognisk spontanicznie zniknie. Nie oznacza to że nie powinniśmy się regularnie badać.
Regularne badania diagnostyczne, w tym mammografia, badanie USG, to podstawa wczesnego rozpoznawania choroby nowotworowej. Pamiętajmy, że im wcześniej rozpoznamy nowotwór, tym mamy większą szansę na jego wyleczenie.
Zobacz także: Jak rozpoznać raka tarczycy?
Czy nowotwór i rak to synonimy?
Nowotwór i rak to terminy często stosowane zamiennie, ale nie są to synonimy. Nowotwór to określenie bardziej ogólne odnoszące się do wszystkich zmian, u podnóża których leży transformacja komórek – transformacja nowotworowa. Natomiast rak to szczególny typ nowotworu, który wywodzi się z komórek nabłonkowych. Zdecydowana większość złośliwych nowotworów to raki, ale to nie jest jedyny typ nowotworów. Wyróżniamy również:
- mięsaki (wywodzące się z komórek tkanki łącznej, np. z tkanki tłuszczowej, z mięśni, komórek budujących kości;
- białaczki (nowotwory wywodzące się z komórek macierzystych krwiotworzenia, z tych z których powstają nasze krwinki);
- chłoniaki (nowotwory wywodzące się z prekursorów naszych limfocytów, komórek naszego układu odpornościowego);
- czerniaki, czyli nowotwory powstający z melanoblastów, z komórek wytwarzających pigment w naszej skórze.
Nowotwór teoretycznie może powstać z każdego typu komórki w naszym organizmie. Obecnie szacuje się, że tych typów nowotworów jest grubo ponad 100. Niektóre z nich mają przebieg złośliwy (nowotwory złośliwe), inne przebieg łagodny (nowotwory łagodne).
Jaka jest różnica między nowotworami złośliwymi a nowotworami łagodnymi?
Nowotwór łagodny nie nacieka sąsiadujących tkanek, nie daje przerzutów. Nie oznacza to, że nowotwory łagodne nie mogą być śmiertelne. Na przykład nowotwór łagodny rozwijający się w mózgu może uciskać jakiś krytyczny dla człowieka rejon w mózgu i doprowadzić do śmierci.
Niektóre gruczolaki są nowotworami łagodnymi. Są one niewielkich rozmiarów, ale wytwarzają hormony, więc są to nowotwory hormonalnie czynne, i te hormony mogą powodować np. zaburzenia metabolizmu, doprowadzające nawet do śmierci. Na szczęście większość tych łagodnych nowotworów można wyleczyć, usunąć.
Natomiast mamy ogromny problem z leczeniem nowotworów złośliwych, które dają przerzuty. Gdy rozpoznajemy zaawansowany nowotwór, widzimy już krańcową fazę choroby. Kiedy uciskane są jakieś ważne dla życia narządy, kiedy pojawiają się objawy, często jest już za późno na skuteczne leczenie. Nie oznacza to, że nie powinniśmy się leczyć – szansa na wyzdrowienie jest, ale tym mniejsza, im bardziej zaawansowany jest nowotwór.
Polecamy: Białaczka - objawy, których nie należy lekceważyć
Fragment wykładu "Czym są nowotwory?" prof. dr hab. med. Jakuba Gołąba z Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Udostępnione w ramach współpracy z wielodyscyplinarnym projektem BASTION. Tytuł, lid, śródtytuły i skróty wprowadzone przez redakcję/ mk
Uwaga! Powyższa porada jest jedynie sugestią i nie może zastąpić wizyty u specjalisty. Pamiętaj, że w przypadku problemów ze zdrowiem należy bezwzględnie skonsultować się z lekarzem!
