Oligofrenia – co to takiego?
W celu lepszego zrozumienia pojęcia niepełnosprawności intelektualnej warto przyjrzeć się jego genezie i prześledzić jego ewolucję. W 1915 roku Emil Kraepelin terminem „oligofrenia” (grec. oligos – pomniejszenie, phren – umysł) określił grupę anomalii rozwojowych rożnych pod względem etiologii, obrazu klinicznego oraz zmian morfologicznych. Ich wspólną cechą było całkowite opóźnienie rozwoju umysłowego (Suchariewa, 1969). Aż do drugiej połowy XX wieku obowiązywała trzystopniowa klasyfikacja upośledzenia umysłowego oparta na wartościach ilorazu inteligencji, dzieląca oligofrenię na idiotyzm (IQ od 0 do 19–24), imbecylizm (IQ od 20–25 do 49) i debilizm (IQ od 50 do 69). W 1953 roku Komitet Ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization – WHO) wprowadził trzystopniową klasyfikację:
- lekki stopień upośledzenia umysłowego;
- umiarkowany stopień upośledzenia umysłowego;
- znaczny stopień upośledzenia umysłowego.
Podział ten nie został jednak rozpowszechniony (Kościelak, 1989).
Niepełnosprawność – ewolucja pojęcia
W 1959 Amerykańskie Towarzystwo do spraw Niedorozwoju Umysłowego (American Association on Mental Deficiency – AAMD, obecnie American Association on Intellectual and Developmental Disabilities – AAID) przedstawiło nową definicję niedorozwoju umysłowego autorstwa Ricka F. Hebera (1961). Określała ona niedorozwój umysłowy jako niższy niż przeciętny ogólny poziom sprawności intelektualnej, który ujawnia się w okresie rozwojowym i wiąże się z zaburzeniami zachowania przystosowawczego. Niższy niż przeciętny ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego oznaczał poziom niższy o jedno odchylenie standardowe zastosowanej techniki pomiaru inteligencji ogólnej (15 lub 16 punktów w zależności od stosowanej skali). Przyjęcie za wskaźnik niedorozwoju umysłowego ilorazu inteligencji niższego niż 84 lub 85 oznacza, że w całej populacji powinno być około 16% osób upośledzonych umysłowo. W nowej definicji rozszerzono istniejące stopnie upośledzenia umysłowego o stopień głęboki, podano również, iż niższy niż przeciętny ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego powstaje przed 16. rokiem życia (Kostrzewski, 1997).
Zobacz też: Czym jest inteligencja emocjonalna?
Zachowania przystosowawcze
W definicji Hebera (1961) wprowadzono po raz pierwszy termin „zachowanie przystosowawcze”, rozumiany jako efektywność jednostki w zakresie przystosowania się do naturalnych i społecznych wymogów środowiska, w którym żyje. Upośledzenie zachowania przystosowawczego miało się ujawniać w jednej lub kilku dziedzinach, takich jak: dojrzewanie, uczenie się, przystosowanie społeczne.
Zaburzenia w dojrzewaniu objawiają się już w okresie niemowlęcym i poniemowlęcym w postaci opóźnienia rozwoju psychomotorycznego. Można wówczas zaobserwować opóźniony rozwój umiejętności samodzielnego siedzenia, raczkowania, stawania, stania, chodzenia, sygnalizowania potrzeb fizjologicznych, wypowiadania słów, zdań, porozumiewania się z otoczeniem, bawienia się i tym podobnych. Takie opóźnienie może być podstawą podejrzenia o upośledzenie umysłowe i powinno skłonić rodziców do zasięgnięcia rady specjalisty.
Uczenie się to łatwość gromadzenia doświadczeń i nabywania wiedzy, szczególnie w takich obszarach, jak rysowanie, liczenie, czytanie i pisanie. Trudności z nabywaniem tych umiejętności w wieku szkolnym mogą być wskaźnikiem ewentualnych od chyleń od normy.
Przystosowanie społeczne jest natomiast szczególnie istotne przy diagnozowaniu niedorozwoju umysłowego u ludzi dorosłych, kiedy staramy się określić, czy dana osoba zachowuje się zgodnie ze standardami zachowań dorosłych obowiązującymi w danym społeczeństwie (np. czy podejmuje pracę zawodową). Heber (1961) podaje, że u osób upośledzonych najczęściej występują zaburzenia we wszystkich trzech sferach.
Zobacz też: Na czym polega Racjonalna Terapia Zachowań?
Definicja niedorozwoju umysłowego podana przez Amerykańskie Towarzystwo do spraw Niedorozwoju Umysłowego została przyjęta przez Światową Organizację Zdrowia w 1968 roku i była podstawą rozpoznawania niepełnosprawności intelektualnej w wielu krajach. W Polsce obowiązywała do 1 stycznia 1980 roku, czyli do momentu wprowadzenia w naszym kraju IX zrewidowanej wersji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, Urazów i Przyczyn Zgonów (International Statistical Classification of Diseases, Injuries and Causes of Death).
Niepełnosprawność jako stan
W nowej definicji przedstawionej w 1973 roku w pracy pod redakcją Herberta J. Grossmana wprowadzono kolejne zmiany w rozumieniu upośledzenia umysłowego. Pierwszą z nich było przyjęcie wieku 18 lat za górną granicę wieku rozwojowego oraz zaliczenie do tak zwanej szeroko rozumianej normy dawnego pogranicza upośledzenia umysłowego i ociężałości umysłowej. Niedorozwój umysłowy określono jako istotnie niższy niż przeciętny ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego, współwystępujący z zaburzeniami w zachowaniu przystosowawczym, powstały w okresie rozwojowym. Istotnie niższy niż przeciętny oznaczał poziom niższy o dwa odchylenia standardowe od przeciętnej. Zgodnie z tą definicją osoby, których iloraz inteligencji wynosił od 70 do 85, zostały zaliczone do szeroko rozumianej normy, co zmniejszyło liczbę upośledzonych umysłowo do 2–3% populacji.
Definicja Grossmana (1973) nie nawiązywała do etiologii (nie wiązała upośledzenia z uwarunkowaniami biologicznymi czy psychospołecznymi), nie implikowała też prognozy. Podkreślano w niej, że upośledzenie umysłowe nie jest chorobą, syndromem, symptomem, ale stanem niepełnosprawności ujawniającym się w zachowaniu jednostki, uwarunkowanym wieloma przyczynami.
W 1977 roku ukazało się siódme wydanie podręcznika pod redakcją Grossmana – niewiele zmienione. W roku 1983 w wydaniu ósmym wprowadzono ważną informację, by przy rozpoznawaniu upośledzenia umysłowego uwzględniać błąd pomiaru zastosowanej skali inteligencji. Ponieważ błędy pomiaru niektórych skal wynoszą 5 punktów, przesunięto granicę ewentualnej diagnozy upośledzenia umysłowego na 75 punktów. Dotyczy to tych przypadków, w których ocena kliniczna i zachowanie przystosowawcze wskazują na upośledzenie umysłowe, natomiast uzyskane ilorazy inteligencji mieszczą się w granicach 70–75.
Fragment pochodzi z książki „Niepełnosprawność intelektualna – diagnozowanie, edukacja, wychowanie” Lucyny Bobkowicz-Lewartowskiej (Harmonia, 2011). Publikacja za zgodą wydawcy.
Uwaga! Powyższa porada jest jedynie sugestią i nie może zastąpić wizyty u specjalisty. Pamiętaj, że w przypadku problemów ze zdrowiem należy bezwzględnie skonsultować się z lekarzem!
