Wielowymiarowa diagnoza
W 1992 roku ukazała się nowa definicja, której autorami są Ruth Luckasson i jej współpracownicy (Luckasson i in., 1992;). Zasadniczym novum w stosunku do poprzedniej definicji było rozbudowanie i szczegółowy opis umiejętności przystosowawczych (poprzednio określanych jako zachowania przystosowawcze) oraz podkreślenie wielowymiarowości diagnozy, której celem jest kompleksowa charakterystyka funkcjonowania jednostki. Autorzy podręcznika zauważają, że sam iloraz inteligencji nie wystarcza do rozpoznania upośledzenia umysłowego. Wśród skal, które służą do pomiaru ogólnego funkcjonowania intelektualnego, wymieniają:
- Stanfordzką Skalę Bineta (1986);
- Skalę Inteligencji Davida Wechslera dla Dzieci (WISC-III, 1991);
- Skalę Davida Wechslera dla Dorosłych (WAIS-R, 1981);
- Skalę Inteligencji Davida Wechslera dla Dzieci Przedszkolnych i Wczesnoszkolnych (WPPSI-R, 1991);
- Baterię Oceny Neuropsychologicznej Alana S. Kaufmana i Nadeene L. Kaufman (Kaufman Assessment Battery for Children, 1983).
Umiejętności przystosowawcze
Zaakcentowanie w definicji Luckasson roli umiejętności przystosowawczych było próbą podkreślenia konieczności uwzględniania w procesie diagnostycznym nie tylko ilorazu inteligencji. Kostrzewski (1997) opisuje szczegółowo dziesięć umiejętności przystosowawczych wymienionych w definicji niedorozwoju umysłowego. Poniżej przedstawiona została każda z nich.
Polecamy: Jak wygląda trening interpersonalny?
Porozumiewanie się
Zaangażowane tu zdolności i umiejętności to zdolność rozumienia i przekazywania informacji po przez zachowania wykorzystujące symbole (np. słowa mówione, słowa pisane, symbole graficzne, język znaków, znaki przekazywane przez dotyk) oraz poprzez wyraz twarzy, ruchy ciała, dotyk, gesty. Należy tu też wymienić rozumienie i wykonywanie próśb, reakcje emocjonalne, powitanie, komentowanie czegoś, protest, odmowę. Wyższy poziom rozwoju zdolności porozumiewania się, jak pisanie listów, należy również do kategorii umiejętności szkolnych.
Samoobsługa
Umiejętności niezbędne do załatwienia potrzeb fizjologicznych, jedzenia, ubierania się, troski o higienę i wygląd zewnętrzny.
Tryb życia domowego
Umiejętności niezbędne do funkcjonowania jednostki w domu: troska o ubiór, prowadzenie domu, troska o własność osobistą, przygotowanie posiłków, gotowanie, planowanie i wydawanie pieniędzy w czasie zakupów, troska o bezpieczeństwo w domu, planowanie dnia, orientacja i właściwe zachowanie w domu, w bliskim sąsiedztwie, informowanie o własnych potrzebach i decyzjach, nawiązywanie kontaktów społecznych oraz korzystanie w domu ze zdobytych w szkole umiejętności.
Uspołecznienie
Umiejętności niezbędne do nawiązywania kontaktów społecznych, w tym inicjowanie, podtrzymywanie i kończenie interakcji, odbiór różnych sygnałów i właściwe reagowanie na nie, rozpoznawanie uczuć innych osób, udzielanie zwrotnych informacji zarówno pozytywnych, jak i negatywnych, kontrola własnego zachowania, zdawanie sobie sprawy z obecności rówieśników i ich akceptacji, kontrolowanie liczby i rodzaju kontaktów z innymi, wspomaganie innych, nawiązywanie i utrzymywanie takich relacji, jak przyjaźń, miłość, radzenie sobie z wymaganiami stawianymi przez innych, podejmowanie decyzji, dzielenie się z innymi, rozumienie, czym jest przyzwoitość i uczciwość, kontrolowanie im pulsów, przestrzeganie zasad, przepisów, norm oraz właściwe zachowanie się w sferze społeczno-seksualnej.
Korzystanie z umiejętności społeczno-kulturalnych
Umiejętności niezbędne do właściwego korzystania z dóbr użyteczności społecznej, włączając w to środki transportu, sklepy i tym podobne, korzystanie z usług (np. stacja benzynowa, stomatolog), uczęszczanie do kościoła, korzystanie ze szkół, bibliotek, parków i ulic, uczęszczanie do teatru i innych placówek kulturalnych. Należy tu również uwzględnić te umiejętności, które warunkują właściwe zachowanie się w społeczeństwie, informowanie o swoich decyzjach i potrzebach, interakcje społeczne oraz umiejętności szkolne.
Zobacz też: Wybór szkoły dla dziecka z zespołem Downa
Samodzielność
Obejmuje umiejętność podejmowania decyzji, przestrzegania ustalonego planu działania, inicjowanie działań stosownych do sytuacji, planu działania i własnych zainteresowań, wykonywanie koniecznych lub nakazanych zadań, poszukiwanie pomocy, gdy jest potrzebna, rozwiązywanie problemów w znanych i nowych sytuacjach, ujawnianie zdecydowania, gdy zachodzi potrzeba, a także umiejętność bronienia swoich praw.
Zdrowie i bezpieczeństwo
Umiejętności związane z troską o własne zdrowie, w tym właściwe odżywianie się, rozpoznawanie u siebie objawów choroby, leczenie, zapobieganie, znajomość zasad pierwszej pomocy, płciowość, troska o sprawność fizyczną, przestrzeganie podstawowych zasad bezpieczeństwa, okresowa kontrola stanu zdrowia, przyzwyczajenia i nawyki. Należy tu uwzględnić te kompetencje, które chronią przed zachowaniem przestępczym, uczestniczenie i właściwe zachowanie się w interakcjach społecznych oraz korzystanie ze zdobytych umiejętności szkolnych.
Umiejętności szkolne
Zdolności poznawcze oraz umiejętności nabywane w toku nauki szkolnej, które mają duże znaczenie w życiu (np. pisanie, czytanie, liczenie, podstawowa wiedza na temat świata, geografii, zdrowia, spraw związanych z płcią i naukami społecznymi). Należy podkreślić, iż nie chodzi tu o zasób wiedzy mierzony liczbą ukończonych klas, ale o zakres tych umiejętności nabytych w szkole, które umożliwiają samodzielne funkcjonowanie w życiu codziennym.
Czas wolny
Rozwijanie różnych zainteresowań związanych z wypoczynkiem i wykorzystywaniem wolnego czasu, które odzwierciedlają określone preferencje i wybory, stosowne do wieku życia i norm kulturowych. Należy uwzględnić takie umiejętności, jak: wybór określonego rodzaju zabaw, ich inicjowanie zgodnie z własnymi zainteresowaniami, przyjemne i pożyteczne spędzanie wolnego czasu zarówno w domu, jak i poza nim, samotnie bądź z innymi, gry towarzyskie, spacery, podejmowanie decyzji co do czasu rozpoczęcia, trwania i zakończenia wypoczynku. Zachowanie się w czasie wolnym i w czasie rekreacji powinno być stosowne. Jednostka powinna umieć informować innych o swoich decyzjach i potrzebach, uczestniczyć w interakcjach społecznych, korzystać ze swoich umiejętności szkolnych, umieć sprawnie się poruszać.
Praca
Umiejętności potrzebne do wykonania pracy w pełnym bądź niepełnym wymiarze czasu pracy. Chodzi tu o specyficzne umiejętności i sprawności oraz zachowania społeczne (np. wywiązywanie się z zadań, przestrzeganie planu, świadomość harmonogramu zajęć, poszukiwanie pomocy, przyjmowanie krytyki), doskonalenie kompetencji, umiejętne wydatkowanie pieniędzy, ich oszczędzanie, korzystanie ze swoich umiejętności szkolnych, zdolności niezbędne do tego, by dotrzeć do pracy i z niej wrócić, przygotowanie się do pracy, umiejętność radzenia sobie w niej oraz nawiązywanie kontaktów i współpraca z kolegami.
Czy poziom przystosowania można zmierzyć?
Luckasson (Luckasson i in., 1992) podaje, iż przez wiele lat do pomiaru przystosowania służyła Vinelandzka Skala Dojrzałości Społecznej Edgara Dolla, a potem takie techniki, jak: Skala Zachowania Przystosowawczego dla Dzieci, Młodzieży i Dorosłych Kazuo Nihiry (1974), Skala Zachowania Przystosowawczego Nadine Lambert, Skale Niezależnego Zachowania Roberta H. Bruinksa i inne.
Według Kostrzewskiego (1997) żadne z tych narzędzi nie mierzy wszystkich dziesięciu rodzajów umiejętności przystosowawczych.
Fragment pochodzi z książki „Niepełnosprawność intelektualna – diagnozowanie, edukacja, wychowanie” Lucyny Bobkowicz-Lewartowskiej (Harmonia, 2011). Publikacja za zgodą wydawcy.
Uwaga! Powyższa porada jest jedynie sugestią i nie może zastąpić wizyty u specjalisty. Pamiętaj, że w przypadku problemów ze zdrowiem należy bezwzględnie skonsultować się z lekarzem!
