Na czym polega agresja i autoagresja?
Rohlfs i Ramírez (2006) podkreślają, że agresja odnosi się do specyficznego zachowania, mianowicie do reakcji na sytuację, stymulację albo szczególne emocje. Agresja może się łączyć z psychopatologią (Lederhendler, 2003; Lewis, 2002) i trafne jest rozpatrywanie jej w aspekcie zaburzeń psychicznych.
Agresja nie jest tylko zachowaniem skierowanym na inną osobę, ale też na samego siebie. Autoagresja stanowi ogromny problem terapeutyczny w pracy klinicznej z dorastającą młodzieżą, ponieważ adolescencja jest okresem, w którym młody człowiek dokonuje procesu separacji od rodziny pochodzenia, poszukuje swojej tożsamości, definiuje seksualność.
W tym okresie spotyka się z wieloma problemami emocjonalnymi, weryfikuje doświadczenia z dzieciństwa. Szczególnie silnie odczuwana chęć sprawowania kontroli nad swoim życiem współistnieje z silną potrzebą wsparcia ze strony rodziny (Sumiła, 2006).
Jakie czynniki sprzyjają agresji?
Wielorakie czynniki determinują zachowanie agresywne. Należą do nich między innymi: indywidualne cechy osobowościowe, wcześniejsza historia życia, funkcjonowanie rodziny oraz czynniki społeczne.
Cohen i współpracownicy (2006) zwracają szczególną uwagę na interakcje w grupie rówieśniczej. Boxer i Tisak (2003) w swoich badaniach podkreślają, że adolescenci dodatkowo podawali czynniki przypadkowe (takie jak niestabilność emocjonalna), jako silniej wpływające na zachowania agresywne niż na przykład społeczne uczenie się (media).
Wśród czynników ryzyka zachowań agresywnych autorzy wymieniają: postawy rodzicielskie, przemoc w rodzinie, surowe kary stosowane przez rodziców, odrzucenie przez rówieśników, uzależnienia, problemy z zachowaniem we wczesnym dzieciństwie, kryminalistyczna przeszłość rodziców, zaburzenia umiejętności szkolnych i ubóstwo (Lederhendler, 2003; Krahe, 2006).
Różne definicje agresji
Istnieje wiele definicji agresji – pojęcie to budzi niemało kontrowersji. W zależności od tego, czy na agresję patrzy się od strony emocji, regulacji popędu, motywacji, czy też przez pryzmat czynników środowiskowych, tyle można stworzyć definicji.
Ogólnie jednak agresję można rozumieć jako formę zachowania powodującego powstanie określonych szkód materialnych lub moralnych osób, na które jest skierowane (kryterium intencjonalne) (Skorny, 1973; Frączek, 1973). Cohen i współpracownicy (2006), powołując się na definicję Brainego (1994), wyróżniają cztery składniki zachowania agresywnego: działanie intencjonalne, chęć wyrządzenia krzywdy, stan fizycznego pobudzenia jednostki, niechęć ofiary.
Krahe (2006) natomiast podkreśla trzy aspekty ważne w definiowaniu zachowania agresywnego: szkodliwe konsekwencje, zamiar i oczekiwanie wyrządzenia szkody oraz pragnienie obiektu agresji, by uniknąć szkodliwych bodźców.
Według Wojciszki (2002), najczęściej przyjmowana definicja agresji określa ją jako zachowanie ukierunkowane na zadanie cierpienia innemu człowiekowi, który jest motywowany do uniknięcia tego cierpienia. Takie rozumienie agresji kładzie nacisk głównie na drugą osobę, pomijając coraz częściej spotykaną wśród młodzieży agresję skierowaną na samego siebie (samoagresję).
Agresja jest też opisywana jako wszelkie działanie fizyczne i słowne, którego celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej, rzeczywistej lub symbolicznej jakiejś osobie lub czemuś, co ją zastępuje (Szewczuk, 1985). Takie ujęcie tego zjawiska uwzględnia podział agresji na bezpośrednią (kiedy istnieje cel agresji) oraz pośrednią (kiedy nie ma konkretnego celu, ale istnieje jego substytut).
Zobacz też: Wielkość noworodka ma wpływ na zaburzenia psychiczne w wieku dorosłym
Jakie są rodzaje agresji?
W literaturze wyróżnia się podział zachowań agresywnych na działania impulsywne lub planowane. Impulsywna agresja jest nacechowana emocjonalnie i charakteryzuje się brakiem kontroli nad zachowaniem, zaplanowaną agresję zaś cechuje kontrola, zazwyczaj instrumentalnego działania (Stanford i in., 2003).
Inny podział uwzględnia agresję czynną − nieemocjonalną (czyli umyślne działanie nastawione na osiągnięcie celu), oraz agresję reaktywną (czyli emocjonalna odpowiedź na prowokację) (Boxer i in., 2004). Według Boxera i Tisak (2003), agresja czynna jest powiązana z ciągłą ekspozycją na agresywne modele działania i jej cechą jest stałość czynników wywołujących ją, reaktywna agresja zaś wiąże się z traumą i przemocą doznawaną w dzieciństwie i jej cechą jest odpowiedź na czynniki sytuacyjne, niestałe.
Podobny podział podaje Wolińska (2000), wyróżniając następujące rodzaje agresji, z uwzględnieniem genezy czynności agresywnych:
- agresję gniewną („gorącą”, spontaniczną) – podstawową rolę odgrywają w tym wypadku emocje;
- agresję instrumentalną („zimną”, wrogą) – jej podstawą jest wyuczona czynność sprawiająca ból, cierpienie, szkodę;
- agresję zadaniową − związana jest z realizowaniem zadania.
Uwzględniając rodzaj agresji, dokonuje się wyodrębnienia agresji fizycznej i słownej, z punktu widzenia formy zaś – agresji czynnej i biernej. Ponadto, jak wcześniej wspomniano, rozpatrując cel agresji, można mówić o agresji bezpośredniej i pośredniej.
Dlaczego pacjenci oddziałów psychiatrycznych są agresywni?
W społeczeństwie istnieje przeświadczenie, że chory psychicznie jest osobą agresywną, której należy się bać. Wyobrażenia społeczne o osobach chorych psychicznie przekładają się na postrzeganie oddziału psychiatrycznego.
Jednym z powszechnych mitów jest uznanie, że wszystkie osoby przebywające na oddziale psychiatrycznym są pobudzone psychoruchowo, zagrażają innym i nie panują nad sobą. Większość osób wyraża obawy przed wejściem na oddział psychiatryczny, np. dalsi krewni hospitalizowanych pacjentów. Ciszewski (1998) podaje, że agresywne zachowania pacjentów na oddziałach psychiatrycznych zdarzają się wielokrotnie częściej niż w placówkach innych specjalności medycznych.
W literaturze przedmiotu można znaleźć dane informujące o tym, że czynów agresywnych najczęściej dopuszczają się chorzy na schizofrenię, potem kolejną grupą są osoby z rozpoznaniem zespołu psychoorganicznego oraz pacjenci z zaburzeniami osobowości (Vivona i in., 1995; Kostecka, Żarecka, 1999).
Deyn i Buitelaar (2006) podają, że zachowania agresywne są obserwowane w schizofrenii, zaburzeniach lękowych, depresji, zaburzeniach zachowania oraz uzależnieniach. Według tych autorów, agresja wiąże się z nadmierną stymulacją, stresem i frustracją. Pacjenci w fazie maniakalnej należą do grupy większego ryzyka jeżeli chodzi o zachowania agresywne.
Bond (2005) zauważa, że zachowania agresywne mogą być związane nie tylko ze stanem maniakalnym w chorobie dwubiegunowej czy w schizofrenii paranoidalnej albo z uzależnieniami, ale także u pacjentów z rozpoznaniem zaburzeń stresowych pourazowych (w trakcie wspomnień), lęku napadowego, depresji, zespołu napięcia przedmiesiączkowego i zaburzeń osobowości (osobowość borderline, antyspołeczna).
Serpera (2005) do czynników ryzyka zachowań agresywnych wśród pacjentów hospitalizowanych psychiatrycznie zalicza ponadto przyjęcie ich na oddział bez ich zgody. Zaobserwował, że tacy pacjenci byli agresywni wobec innych przez pierwsze dwa tygodnie pobytu na oddziale.
W swoich badaniach Day (1998) zauważa, że agresja wśród hospitalizowanych dziewcząt wiąże się z przemocą w rodzinie, przynależnością do mniejszości rasowej oraz byciem pod wpływem leków, u chłopców zaś − z rozpoznaniem zaburzeń zachowania, byciem pod wpływem leków oraz wcześniejszą hospitalizacją (Day i in., 1998).
Zachowania agresywne wśród hospitalizowanych adolescentów współwystępują z zaburzeniami nastroju (chorobą afektywną dwubiegunową) oraz z zaburzeniami stresu pourazowego i migreną (Lewis, 2002), u dzieci zaś są powiązane z zaburzeniami zachowania oraz całościowymi zaburzeniami rozwojowymi (Deyn, Buitelaar, 2006).
Zobacz też: Jaki jest związek stresu z zaburzeniami osobowości?
Fragment pochodzi z książki Psychopatologia okresu dorastania Wioletty Radziwiłłowicz i Anity Sumiły (wydawnictwo Impuls, Kraków 2006). Publikacja za zgodą wydawcy. Bibliografia dostępna u redakcji.
Uwaga! Powyższa porada jest jedynie sugestią i nie może zastąpić wizyty u specjalisty. Pamiętaj, że w przypadku problemów ze zdrowiem należy bezwzględnie skonsultować się z lekarzem!
