Alergia pokarmowa to jeden z głównych rodzajów alergii – dotyczy ok. 17% wszystkich alergików. Z roku na rok odsetek uczulonych na pokarmy wzrasta. Aktualnie szacuje się, że alergię pokarmową ma 1-3% dorosłych oraz 8% dzieci.
Spis treści:
- Alergia pokarmowa – czym jest?
- Objawy alergii pokarmowej
- Alergeny pokarmowe - dzieci i dorośli
- Testy na alergie i nietolerancje pokarmowe
- Alergia pokarmowa – zapobieganie i leczenie
- Alergia krzyżowa – czym jest?
Alergia pokarmowa – czym jest?
Alergia pokarmowa jest nieprawidłową odpowiedzią immunologiczną organizmu po zjedzeniu określonego pokarmu. Czynnikami, które wywołują uczulenie, są alergeny: zwierzęce lub roślinne.
Pierwszym efektem alergii jest uczulenie, czyli wytworzenie przez układ immunologiczny swoistych (rozpoznających alergen) przeciwciał lub limfocytów (T, B). Ponowny kontakt z tym samym czynnikiem może spowodować reakcję zapalną, która określana jest jako nadwrażliwość immunologiczna lub alergia.
Przyczyną alergii pokarmowej w dużej mierze są czynniki genetyczne. Ryzyko wystąpienia alergii pokarmowej u dzieci zdrowych rodziców wynosi 5-15%, w przypadku alergii u obojga rodziców wzrasta do 60-80%. Jednocześnie nie jest powiedziane, że jeśli rodzice mają alergię pokarmową, dziecko także ją rozwinie.
Objawy alergii pokarmowej
Objawy alergii pokarmowej przeważnie dotyczą układu pokarmowego, ale nie tylko. Notuje się różne objawy kliniczne, jak np. biegunka, refluks, pokrzywka, kaszel, nieżyt nosa lub zapalenie jamy ustnej. W najcięższych przypadkach może dojść do zagrażających życiu obrzęków i wstrząsu anafilaktycznego.
Warto wyróżnić objawy alergii na mleko krowie u dzieci, to:
- wyprysk atopowy (tego typu zmiany skórne u niemowląt pojawiają się zazwyczaj na policzkach),
- kolki,
- wymioty,
- wodniste kupy.
Wyjątkową czujność powinny wzbudzić objawy alergii pokarmowej takie jak duszność, spłycony lub szybki oddech, kaszel, świsty przy oddychaniu - świadczące o astmie oskrzelowej. Za ok. 5% przypadków tej przewlekłej choroby zapalnej odpowiadają alergeny pokarmowe.
Alergeny pokarmowe - dzieci i dorośli
U dzieci alergię powodują zwykle produkty pochodzenia zwierzęcego (krowie mleko, jaja, ryby), a u dorosłych – roślinnego (np. orzechy, przyprawy, zboża, seler, pomidor, cytrusy). Co nie oznacza, że dzieci nie mają uczulenia np. na pomidory, a dorośli na mleko.
W dzieciństwie alergia pokarmowa zwykle pojawia się wcześnie: przeważnie do 4. roku życia, rzadziej u starszych dzieci. Dzieje się tak, ponieważ wraz z dorastaniem rozwija się układ pokarmowy i rośnie jego odporność na działanie alergenów pokarmowych.
Za reakcje alergiczne u dzieci najczęściej odpowiedzialne są białka mleka krowiego. Problem dotyczy głównie niemowląt. Jednak aż 90% z nich z wiekiem wyrasta z alergii na mleko. Przy czym objawy ustępują najczęściej wśród dzieci, u których alergia dała o sobie znać w ciągu pierwszych 3 lat życia.
Jeśli u dziecka objawy alergii pojawiają się po okresie niemowlęcym, może to oznaczać, że ma dziedziczne predyspozycje do alergii pokarmowej. U dzieci ze skłonnością do alergii (atopią) objawy mogą występować po zjedzeniu:
- białka i żółtka jaj (mogą pojawić się duszność, obrzęk krtani, biegunka, pokrzywka),
- mięsa (dzieci uczulone na jajka nie tolerują często wołowiny, cielęciny, kurczaka),
- owoców, zwłaszcza truskawek, cytrusów, i warzyw: pomidorów, fasoli, selera, pietruszki (surowe owoce i warzywa uczulają silniej niż przegotowane),
- ryb.
Jednym z głównych alergenów pokarmowych w populacji dorosłych jest gluten (więcej: uczulenie na gluten). Jest najczęściej alergizującym białkiem pochodzącym ze zbóż, a te stanowią podstawę jadłospisu większości z nas. Szacuje się, że nadwrażliwość na gluten niezwiązaną z celiakią może mieć aż 6% społeczeństwa.
Testy na alergie pokarmowe i nietolerancje pokarmowe
Podstawowe metody służące do rozpoznania alergii pokarmowej to:
- wywiad lekarski,
- testy prowokacyjne,
- testy skórne,
- testy krwi.
Wywiad lekarski polega na określeniu przez lekarza, czy i jakie objawy alergii pokarmowej występują i po jakich produktach. Chorzy często zmagają się z przewlekłymi zmianami skórnymi na policzkach, w okolicach uszu, w zgięciach łokciowych i kolanowych, w okolicy nadgarstka, oraz zaburzeniami trawiennymi: wzdęciami, zaparciami, bólami brzucha.
Test prowokacyjny to sposób sprawdzenia, czy i po czym występuje reakcja alergiczna, a dokładniej objawy kliniczne. Polega na podawaniu małych ilości potencjalnie uczulającego produktu i obserwacji reakcji organizmu. Testy prowokacyjne powinny być przeprowadzane w warunkach szpitalnych, ponieważ nigdy nie wiadomo, jak silna reakcja organizmu pojawi się po podaniu nawet małej dawki alergenu.
Można też wykorzystać w diagnostyce alergii pokarmowej eliminację pokarmu, podejrzewanego o uczulanie. Jeśli po takiej próbie objawy ustępują, można stwierdzić alergię pokarmową.
Testy skórne polegają na nakłuwaniu naskórka igiełkami z powszechnie występującymi alergenami i obserwowaniu reakcji. Testy tego typu wykrywają alergię pokarmową IgE-zależną. Co najmniej 7-14 dni przed badaniem trzeba odstawić leki przeciwhistaminowe. Testów skórnych zwykle nie przeprowadza się u dzieci poniżej 3 lat.
Testy krwi polegają na oznaczeniu przeciwciał IgE w odpowiedzi na określone alergeny pokarmowe. Niekiedy stosuje się też oznaczanie eozynofilów we krwi (większe stężenie niż 400/µl może oznaczać alergię pokarmową).
Alergia pokarmowa a nietolerancja pokarmowa – testy na nietolerancję pokarmową
Alergie pokarmowe odróżnia się od nietolerancji pokarmowych. Reakcje alergiczne przeważnie wynikają z mechanizmów immunologicznych, a nietolerancje pokarmowe z zaburzeń enzymatycznych w jelicie cienkim.
Nietolerancje pokarmowe dotyczą głównie laktozy i fruktozy (ale też ksylitolu, sacharozy, sorbitolu). Wynikają z niedoboru określonych enzymów trawiennych. Na przykład w nietolerancji laktozy występuje brak lub niedobór laktazy – enzymu rozkładającego cukier mleczny, czyli laktozy.
Objawami nietolerancji pokarmowej są dolegliwości trawienne: bóle brzucha, wzdęcia, wymioty, mdłości i biegunka, a także stany zapalne jelit.
Do rozpoznania nietolerancji pokarmowej można posłużyć się wodorowym testem oddechowym. Jest to badanie nieinwazyjne, pozwalające ocenić procesy trawienia węglowodanów na podstawie stężenia wodoru w wydychanym powietrzu. Specjalista jest dzięki temu w stanie określić, których cukrów organizm nie trawi odpowiednio, na podstawie czego można podejrzewać nietolerancję pokarmową.
Inne testy komercyjnie – tzw. testy IgG, w kierunku nietolerancji pokarmowych, nie zyskały aprobaty najważniejszych towarzystw naukowych z dziedziny alergologii i immunologii. Nie są one więc zalecane w rozpoznawaniu alergii pokarmowej.
Leczenie nietolerancji pokarmowej (podobnie jak alergii pokarmowej) polega na diecie eliminacyjnej, czyli usunięciu z jadłospisu produktów, po których występują objawy nietolerancji.
Alergia pokarmowa – zapobieganie i leczenie
Podstawą zapobiegania reakcji alergicznej jest dieta eliminacyjna, czyli wyeliminowanie z diety pokarmu, który wywołuje objawy alergii.
Sprawa jest bardziej skomplikowana, jeśli chcemy zmniejszyć ryzyko wystąpienia takiej reakcji np. u niemowląt i dzieci, kiedy nie wiemy, czy mają alergię pokarmową. Najwięcej zaleceń dotyczy sytuacji, w których dziecko jest w grupie wysokiego ryzyka, czyli głównie, gdy alergię mają rodzice i rodzeństwo.
Najważniejsze zasady zapobiegania alergii pokarmowej
- Ograniczenie przetworzonej żywności oraz gotowych produktów – takie jedzenie zwiększa ryzyko wystąpienia reakcji alergicznej u osób uczulonych na pokarmy.
- Włączenie do diety probiotyków – te bakterie korzystne dla mikroflory jelitowej przyczyniają się do wzmocnienia układu odpornościowego oraz poprawy funkcjonowania układu pokarmowego, a przez to zmniejszają ryzyko rozwoju reakcji alergicznych.
- Produkty potencjalnie alergizujące wprowadzać u dzieci z opóźnieniem. Zwłaszcza jeśli alergie występują u najbliższych.
- Jeśli dziecko jest w grupie wysokiego ryzyka, to kobieta już w ciąży powinna zrezygnować z jedzenia sześciu głównych w danym kraju alergenów (w Polsce: jaja, mleko krowie, orzechy ziemne i inne orzechy, ryby, soja). Amerykańskie Towarzystwo Pediatryczne rekomenduje wszystkim kobietom ciężarnym usunięcie z diety orzechów ziemnych. Podobne zalecenia dotyczą kobiet karmiących.
- Ograniczyć niektóre pokarmy. Według niektórych naukowców dzieci z grupy wysokiego ryzyka nie powinny przez 1. rok życia dostawać produktów mlecznych, do końca 2. roku życia – jaj, a do końca 3. roku życia – orzechów ziemnych i innych orzechów oraz ryb.
- Poradzić się dietetyka, bo produkty potencjalnie alergizujące należą do ważnych elementów żywienia człowieka. Ekspert pomoże w stworzeniu diety pełnowartościowej.
- Spożywać pokarmy gotowane, jeśli po takiej obróbce są mniej alergizujące.
- Unikać produktów z histaminą, tyraminą i serotoniną, chemii w jedzeniu.
- Dbać o zdrowie jelit, ponieważ rozwój alergii ma duży związek ze stanem naszego układu trawiennego.
Leczenie alergii pokarmowych
Dieta eliminacyjna to najważniejsza i najskuteczniejsza metoda leczenia alergii pokarmowej. Polega na usunięciu z diety szkodliwego pokarmu. Dietetyk może pomóc w stworzeniu diety hipoalergicznej, która po wyeliminowaniu alergenu będzie nadal pełnowartościowa i zdrowa i pozwoli zapobiec niepożądanym reakcjom alergicznym.
Jeśli dieta nie daje efektów, lekarz może zaproponować terapię farmakologiczną. W tym celu stosuje się np. leki przeciwhistminowe, kromony, glikokortykosteroidy.
Wymienione metody nie są jednak leczeniem przyczynowym (nie usuwają przyczyny choroby). Faktyczne wyleczenie z alergii jest możliwe wyłącznie po zastosowaniu odczulania (immunoterapii swoistej). Odczulanie polega na wstrzykiwaniu podskórnie małych dawek alergenu w odstępach czasowych, najpierw mniejszych, później większych. Cała terapia trwa 3-5 lat, a wizyty odbywają się każdorazowo w poradni alergologicznej. Możliwe jest również przyjmowanie szczepionki doustnie w warunkach domowych - ta forma jednak nie jest refundowana przez Narodowy Fundusz Zdrowia.
W ostrym i ciężkim przebiegu alergii, gdy występuje wstrząs anafilaktyczny lub obrzęk naczynioruchowy konieczne jest szybkie podanie leków działających natychmiastowo: adrenaliny lub hydrokortyzonu, i wezwanie karetki pogotowia.
Alergia krzyżowa – czym jest?
W kontekście alergii pokarmowej, często pojawia się określenie alergii krzyżowej. Alergia (reakcja) krzyżowa to odpowiedź układu immunologicznego na dany alergen, a następnie na inny o podobnej budowie (np. spokrewnionej rośliny) lub na inne produkty posiadające w sobie komponent alergenu (np. pyłki roślin mogą być obecne w miodzie).
Reakcja krzyżowa powoduje nasilone objawy alergii. Dlatego:
- Osoby uczulone na pyłki roślin mogą być narażone na reakcję alergiczną po zjedzeniu owoców i warzyw. Powinny uważać też na świeże zioła.
- Jeśli są uczulone na trawy, to mogą u nich wystąpić silniejsze objawy także po zjedzeniu orzechów ziemnych, roślin strączkowych, soi czy ziemniaków.
- Uczuleni na pyłki drzew i krzewów wcześnie kwitnących, powinni liczyć się z możliwą reakcją alergiczną po zjedzeniu pomidorów, orzechów, anyżu.
Warto też pamiętać, że objawy mogą sugerować tzw. pseudoalergię pokarmową, gdy dochodzi do podobnej reakcji organizmu jak w alergii pokarmowej po zjedzeniu np. ryb, jednak przyczyną jest duża ilość zawartej w nich histaminy (więcej: Histamina - przyczyny i objawy nietolerancji). Alergia pokarmowa powinna być także rozróżniona z nieswoistym zapaleniem jelit, dyspepsją, zapalnymi chorobami jelit, nietolerancjami pokarmowymi, chorobami dróg żółciowych oraz trzustki.
Źródło: prof. M. Jarosz, prof. J. Dzieniszewski, Alergie pokarmowe, Porady lekarzy i dietetyków, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004.
prof. K. Janicki (red.), Domowy Poradnik Medyczny, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004.
Więcej informacji o alergiach:
Astma oskrzelowa – jakie są jej objawy, jak im zapobiegać? Leki stosowane na astmę
Leki na alergię bez recepty - krople do nosa, tabletki, leki ziołowe
Pylenie brzozy – kiedy i jak pyli brzoza, jakich objawów alergii się spodziewać?
Alergia na kurz i roztocza - jak rozpoznać objawy i uniknąć alergii
Objawy alergii - 5 najważniejszych symptomów uczulenia
Uwaga! Powyższa porada jest jedynie sugestią i nie może zastąpić wizyty u specjalisty. Pamiętaj, że w przypadku problemów ze zdrowiem należy bezwzględnie skonsultować się z lekarzem!
