Spis treści:
- Czym są zaparcia i jakie są ich objawy?
- Zaparcia – przyczyny
- Domowe sposoby na zaparcia
- Szybki sposób na zaparcia
- Co na zaparcia u osób starszych?
- Bezpieczne domowe metody na zaparcia u dziecka
Czym są zaparcia i jakie są ich objawy?
Zaparcie, nazywane potocznie zatwardzeniem lub obstrukcją, to mała częstotliwość wypróżnień (2 lub mniej na tydzień) lub twarde stolce wydalane z wysiłkiem, czemu może towarzyszyć uczucie niepełnego opróżnienia jelit. Według niektórych definicji zaparcia to oddawanie stolca rzadziej niż 3 razy w tygodniu.
Do objawów towarzyszących zaparciom należą:
- ból przy wypróżnianiu,
- trudność w oddaniu kału,
- ból brzucha,
- wzdęcia,
- uczucie pełności spowodowane gazami nagromadzonymi w jelicie,
- nudności,
- brak apetytu.
Zaparcia powodują nie tylko nieprzyjemne dolegliwości, ale też mogą doprowadzić do powstania bolesnych hemoroidów i stanów zapalnych jelit, a także zwiększać ryzyko rozwoju raka jelita grubego. By pozbyć się problemu zaparć, wystarczy na ogół przestrzegać prostych zaleceń dotyczących stylu życia.
Zaparcia – przyczyny
Zaparcia w większości przypadków wynikają z nieprawidłowej diety (mała ilość błonnika i płynów, ale też nadmiar słodzonych napojów) i siedzącego trybu życia. Inne przyczyny zatwardzenia to niektóre choroby (np. niedoczynność tarczycy, choroby układu nerwowego) i nadużywanie leków przeczyszczających. Nie tylko leki przeczyszczające mogą wywołać zaparcie, ale też leki obniżające ciśnienie krwi, diuretyki, opioidy, suplementy wapnia, żelaza czy leki przeciwdrgawkowe.
Najczęstszym rodzajem zaparć są zaparcia czynnościowe, które nie są spowodowane żadną przyczyną organiczną. Należą do nich zaparcia nawykowe – często są problemem dzieci. Ten rodzaj zatwardzenia dotyczy na ogół maluchów, które są uczone wypróżniania się do nocnika, albo takich, które zmieniły środowisko (poszły do przedszkola, żłobka, szkoły). Blokada psychologiczna hamuje fizjologiczny odruch oraz zastój mas kałowych w jelitach, co z czasem powoduje długotrwałe, nawracające zaparcia.
Domowe sposoby na zaparcia
W leczeniu powracających zaparć należy przede wszystkim zmienić codzienne nawyki. Jest to pierwszy działanie, jakie warto wykonać, jeśli dokuczają nam zatwardzenia. Do diety należy wprowadzić więcej błonnika i płynów, a także zwiększyć aktywność fizyczną. Doraźnie pomóc mogą leki o działaniu przeczyszczającym, które można nabyć bez recepty. Nie powinny być one nadużywane, ponieważ zamiast pomagać, nasilą tylko problem.
Dieta na zaparcia
Skuteczność diety przy zaparciach zależy od jej prawidłowego dopasowania do rodzaju problemu. Inne zasady powinny być przestrzegane przy zaparciach atonicznych, a inne przy zaparciach spastycznych. Oto, czym się różnią:
- zaparcia atoniczne – spowodowane zwolnioną perystaltyką jelit i nadmiernym wchłanianiem płynów w jelicie grubym,
- zaparcia spastyczne (kurczowe) – wywołane skurczem jelit wokół treści kałowej.
Przy zaparciach atonicznych stosuje się dietę bogatoresztkową. Jej celem jest zwiększenie perystaltyki jelit. Ważną rolę w jadłospisie odgrywają duże ilości błonnika nierozpuszczalnego (to celulozy, ligniny i hemicelulozy) oraz płynów.
Błonnik nie jest trawiony ani wchłaniany, jednak jest niezbędny do prawidłowego działania układu pokarmowego. Zalecenia mówią, aby spożywać 20-40 g błonnika dziennie (Polacy przyjmują średnio 15 g tego związku). Przy czym trzeba pamiętać, że błonnik osłabia wchłanianie wapnia, dlatego przy dużym jego spożyciu wskazane jest zwiększenie o ok. 10% ilość wapnia w jadłospisie.
Bardzo istotna jest podaż płynów (co najmniej 2-2,5 litra na dobę), ponieważ błonnik wiąże wodę i w jej towarzystwie działa korzystnie na jelita.
W przypadku zaparć atonicznych należy zatem spożywać:
- otręby pszenne,
- produkty pełnoziarniste, najlepiej grube ziarna, jak kasza gryczana, poza tym pieczywo razowe i chrupkie,
- suszone owoce: śliwki, figi, rodzynki,
- buraki,
- paprykę,
- jogurty, kefiry, maślankę,
- miód,
- kawę,
- kompot z suszonych śliwek,
- siemię lniane,
- tłuszcze na czczo, np. łyżkę oliwy z cytryną lub wodę z oliwą,
- bulion.
Przeczytaj też: Suszone śliwki na zaparcia: rano czy wieczorem?
Przy zaparciach należy unikać produktów zwalniających motorykę jelit, tzw. zapychaczy:
- białego chleba, bułek,
- produktów mącznych (klusek),
- białego ryżu,
- kaszy manny,
- mąki ziemniaczanej,
- wzdymających warzyw: grochu, fasoli, warzyw kapustnych,
- ciastek i ciast z kremem,
- suszonych jagód,
- bananów,
- mocnej herbaty,
- czerwonego wytrawnego wina.
Przy zaparciach spastycznych stosuje się nieco inne reguły niż przy zaparciach atonicznych. Przede wszystkim niewskazane są produkty z pełnego ziarna. Konieczne jest przestrzeganie diety lekkostrawnej, spożywanie owoców i warzyw (ale nie wzdymających) oraz produktów wzmagających fermentację (soków owocowych, kefirów, maślanki, cukru buraczanego i mlecznego, wody z miodem), a także tłuszczów na czczo (np. oleju lub dobrej oliwy).
Produktami odradzanymi przy zaparciach spastycznych są:
- pieczywo razowe i grube kasze,
- białka zwierzęce, ponieważ zawierają dużo tkanki łącznej nasilającej skurcze jelit (w zamian lepiej sięgnąć po białka pochodzące z nabiałów lub roślin),
- rośliny wzdymające: strączkowe, kapustne, ogórki, cebulowe, czereśnie, owoce ze skórką,
- sery dojrzewające,
- dania smażone, ostre, pieczone.
Jedzenie i picie przy zaparciach kurczowych nie powinno być zbyt gorące i zimne.
Zioła na zaparcia
W leczeniu zaparć polecane są zioła, które działają drażniąco na jelito grube lub cienkie, pęcznieją lub powodują poślizg ułatwiający wypróżnienie. Wypróżnianie ułatwiają takie zioła jak:
- liść i owoc senesu,
- korę kruszyny,
- korzeń rzewienia,
- stężony sok z aloesu (alona),
- olej rycynowy,
- nasiona lnu,
- korzeń prawoślazu,
- nasiona babki jajowatej,
- nasiona babki płesznika,
- oleje roślinne, np. olej lniany.
W przypadku łagodnych zaparć, które nie nawracają, można sięgnąć po środki lekko przeczyszczające, takie jak np. napar z kwiatu jarzębiny lub owocu czarnego bzu.
Aktywność fizyczna
Według badań aktywność fizyczna poprawia rytm wypróżnień i przyspiesza przesuwanie się mas kałowych w układzie trawiennym, a tym samym zapobiega zaparciom. Gdy tkwimy w bezruchu, dochodzi do spowolnienia motoryki jelita grubego i większego wchłaniania wody, przez co stolec staje się twardszy.
Ćwiczenia na zaparcia
Najlepszą formą ruchu w przypadku zaparć jest regularna aktywność, polegająca na poruszaniu się przez 10-15 minut kilka razy dziennie w przerwach od siedzenia. Oprócz tego zalecane są spacery, jazda na rowerze, nordic walking, bieganie i pływanie. Inną możliwością są pozycje jogi polecane przy zaparciach. Głębokie oddychanie w trakcie ćwiczeń także sprzyja pobudzaniu mięśni układu trawiennego.
fot. Joga na zaparcia / Adobe Stock, tondruangwit
Na pracę jelit pozytywnie wpływają również ćwiczenia rozciągające, pilates i oczywiście taniec.
Leki na zaparcia bez recepty
Jeżeli ruch i zmiana diety nie zadziałają, można sięgnąć po leki na zaparcia dostępne bez recepty. Ich działanie polega na ogół na łagodnym działaniu przeczyszczającym poprzez zwiększenie ilości wody w jelitach i pobudzenie perystaltyki. Większość z nich występuje w formie gotowych herbatek lub tabletek. W ich składzie znajdziemy m.in. senes, korzeń kruszyny, korzeń rzewienia, a także substancje takie jak laktuloza, makrogol, bisakodyl.
Inne domowe sposoby na zaparcia
Nasze babcie znały wiele domowych sposobów na zatwardzenie. Zanim sięgniemy po środki przeczyszczające, warto przetestować te naturalne i proste metody na zaparcia znane od lat.
- Oliwa - pić przed śniadaniem pół szklanki letniej wody z łyżką oliwy lub codziennie na czczo wypijać łyżkę dobrej jakości oliwy z pierwszego tłoczenia. Aby poprawić jej smak, można dodać nieco soku z cytryny.
- Śliwki i sok z kiszonej kapusty – na zaparcia codziennie warto zjadać kilka suszonych śliwek i pić małymi łykami 1-2 szklanki soku z kiszonej kapusty. Suszone śliwki najlepiej namoczyć i zjadać na czczo.
- Sok z buraków i kiszonej kapusty – wymieszać je razem i pić rano na czczo oraz przed obiadem.
- Letnia woda z miodem – jej picie wzmaga procesy fermentacyjne w jelitach i wpływa korzystnie na trawienie.
Szybki sposób na zaparcia
Bardzo szybki efekt przeczyszczający wywołują czopki glicerynowe, które działają poprzez miejscowe podrażnienie jelit, co powoduje zwiększenie perystaltyki i ułatwia wypróżnienie. Oddanie stolca następuje w ciągu od kilkunastu minut do godziny. Czopki można stosować u dzieci i dorosłych, ale uwaga: wyłącznie doraźnie. Nie wolno używać ich przez dłuższy czas, ponieważ "rozleniwiają" jelita, co będzie powodowało odwrotny efekt od oczekiwanego. Inną szybką metodą na zaparcia jest lewatywa. Zestaw do jej przeprowadzenia można kupić w aptece.
Co na zaparcia u osób starszych?
Przewlekłe zaparcia są bardzo często występującym problemem u osób w podeszłym wieku. Szacuje się, że zaparcia występują u 15 30% osób w wieku powyżej 60 lat. Wynikają one z obecności chorób współistniejących, braku ruchu, niedożywienia oraz działań niepożądanych leków (np. leków przeciwbólowych, blokerów kanału wapniowego, leków przeciwnadciśnieniowych).
U osób starszych na zaparcia stosuje się:
- zmianę diety: zwiększenie ilości błonnika oraz nawodnienie,
- zwiększenie aktywności fizycznej,
- zmianę lub odstawienie leków, jeśli to możliwe,
- zmiana nawyków związanych z wypróżnieniem: niespieszna wizyta w toalecie, reagowanie na uczucie parcia na stolec,
- leki przeczyszczające lub lewatywa, gdy inne metody zawodzą,
- biofeedback (trening kontroli mięśni za pomocą urządzenia elektronicznego).
Bezpieczne domowe metody na zaparcia u dziecka
O zaparciu u dziecka mówimy, gdy wypróżnianie następuje rzadziej niż raz na 3 dni lub wymaga dużego wysiłku. Zaparcia czynnościowe u dzieci najczęściej wynikają ze złych nawyków żywieniowych – małej ilości płynów, błonnika, albo nawykowego wstrzymywania wypróżnień.
W większości przypadków skuteczną metodą na zaparcia u dzieci jest odpowiednia dieta, a od czasu do czasu zastosowanie środków rozluźniających stolec, np. laktulozy. Wskazane są również ciepłe kąpiele, masowanie brzuszka, gimnastyka nogami, relaksacja, okłady z termoforu na brzuch.
Na zaparcia u niemowląt można podawać:
- soki z owoców i warzyw (na czczo),
- herbatkę z rumianku,
- przegotowaną wodę,
- przy sztucznym karmieniu - mieszankę wzbogaconą probiotykami (np. bakteriami kwasu mlekowego),
- mieszankę wzbogaconą prebiotykami (np. z galaktooligosacharydami),
- wodę z glukozą.
W przypadku zaparć u starszych dzieci zalecane jest podawanie:
- pełnoziarnistych produktów zbożowych (kaszy gryczanej, jaglanej, chlebu graham, mąki razowej),
- owoców i warzyw (z wyjątkiem strączkowych, cebulowatych i kapustnych),
- otrębów pszennych jako dodatku do posiłków,
- dużej ilości płynów: wody mineralnej, kompotów, herbaty z rumianku,
- mleka, kefiru, maślanki,
- można jeść chude mięso, drób, wędliny, sery, słodycze adekwatnie do zalecanych norm żywieniowych.
W zaparciach u dzieci przeciwwskazane są produkty takie jak:
- białe pieczywo,
- biały ryż,
- kasza manna,
- mąka ziemniaczana,
- mocna herbata, słodkie napoje,
- tłuste mięso,
- słodzone dżemy,
- czekolada, kakao,
- wzdymające warzywa (cebulowate, kapustne, groch, fasola).
W większości przypadków zaparcia u dzieci mają charakter czynnościowy (to np. zaparcia nawykowe). Jednak nie zawsze tak jest. Przyczyną zablokowania stolca może być choroba. U noworodków – np. wady rozwojowe albo zarośnięcie odbytu. Nagłe zatrzymanie wypróżnień u dziecka może wynikać też z zapalenia wyrostka, niedrożności jelita lub wgłobienia jelita. Stosowanie w takich przypadkach środków przeczyszczających może zagrażać życiu dziecka. Dlatego w razie wątpliwości i alarmujących objawów, trzeba udać się do lekarza.
Źródła: H. Ciborowska, A. Rudnicka, Dietetyka. Żywienia zdrowego i chorego człowieka, PZWL wydawnictwo Lekarskie,
I. Kaczmarczyk-Sedlak, A. Ciołkowski, Zioła w medycynie. Choroby układu pokarmowego, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2017.
Czytaj także:
Co zjeść na zaparcia? 10 produktów polecanych przez dietetyków
Soda na zaparcia - jak działa, jakie są skutki uboczne?
Co pić na zaparcia? Jakie napoje wybierać, żeby nie narobić sobie kłopotów?
Cola na zaparcia – czy i jak działa?
Mikstura na zaparcia z polskich owoców i tanich składników. Porcja tego koktajlu przeczyszczającego kosztuje tylko 2 zł
Uwaga! Powyższa porada jest jedynie sugestią i nie może zastąpić wizyty u specjalisty. Pamiętaj, że w przypadku problemów ze zdrowiem należy bezwzględnie skonsultować się z lekarzem!
