Różne źródła stresu
Psychologiczne koncepcje stresu w różnym stopniu uwzględniają rolę procesów fizjologicznych w radzeniu sobie ze stresem (zob. Łosiak, 2007; Terelak, 2001). Można zauważyć, że w różnym stopniu wyodrębniają w nim również czynniki natury psychologicznej. Według Ireny Heszen i Heleny Sęk (2007) zazwyczaj wyróżnia się trzy nurty ujmujące stres, w których różnice sprowadzają się do odmiennych lokalizacji źródła stresu.
- Jeden z nurtów utożsamia stres z sytuacją, wydarzeniem zewnętrznym czy bodźcem charakteryzującym się określonymi właściwościami.
- Drugi nurt odnosi stres do reakcji wewnętrznych człowieka, a szczególnie do reakcji emocjonalnych, w postaci określonego przeżycia.
- Trzeci – nurt relacyjny – charakteryzuje stres jako relację czynników zewnętrznych z właściwościami człowieka.
Stres psychiczny
Zwłaszcza koncepcja Richarda Lazarusa i Susan Folkman (1984) skoncentrowana na czynnikach psychicznych podkreśla wyjątkową rolę procesów poznawczych, zaangażowanych w ocenę sytuacji. Stres psychiczny jest w niej definiowany jako:
„[...] szczególny rodzaj relacji między człowiekiem a otoczeniem, które to otoczenie człowiek ocenia jako nadwyrężające lub przekraczające jego zasoby i zagrażające jego dobrostanowi (za: Terelak, 2001, s. 70–72).”
Jan F. Terelak komentuje, że podkreślanie w nowszych definicjach stresu tych autorów pojęcia transakcji, na skutek której zmienne indywidualne i zmienne otoczenia tworzą nową jakość, nie będąc zsumowaniem elementów składowych, sprawia, że teoria ta zwana jest także transakcyjną teorią stresu.
Zobacz też: Jak powstaje stres?
Ocena stresorów
Przyjmując założenie, że emocje są rezultatem aktywności poznawczej, Lazarus wyróżniał dwie odmiany oceny poznawczej – pierwotną i wtórną.
Ocena pierwotna to proces, w którym następuje ocena, czy bodziec docierający do mózgu jest stresorem, czy nie.
Jeśli bodziec zostanie oceniony jako stresor, powstaje stan napięcia wywołującego określone procesy psychofizjologiczne i ich korelaty emocjonalne.
Wyróżniono trzy kategorie stresorów:
- krzywda lub strata
- zagrożenie
- wyzwanie
Wtórna ocena poznawcza zaś skupia się na możliwościach i zasobach radzenia sobie ze stresem. Procesy oceny pierwotnej i wtórnej są współzależne, a jedyna różnica między nimi dotyczy treści, do jakich się odnoszą (por. Terelak, 2001).
Terelak wyraża pogląd, że właśnie uwzględnienie poznawczej oceny podmiotu nadaje definicji Lazarusa i Folkman charakter psychologicznej definicji stresu.
Polecamy: Skala stresu
Fragment pochodzi z książki „Zmęczenie a zdrowie i choroba (perspektywa psychologiczna)” Gabrieli Chojnackiej-Szawłowskiej (Impuls, 2009). Publikacja za zgodą wydawcy.
Uwaga! Powyższa porada jest jedynie sugestią i nie może zastąpić wizyty u specjalisty. Pamiętaj, że w przypadku problemów ze zdrowiem należy bezwzględnie skonsultować się z lekarzem!
