Spis treści:
- PCOS – co to jest?
- PCOS – objawy
- Zespół policystycznych jajników – przyczyny
- Zespół policystycznych jajników – badania i diagnoza
- Zespół policystycznych jajników – jak jest leczony?
- Skutki zespołu policystycznych jajników
- Zespół policystycznych jajników a ciąża
- PCOS a dieta
PCOS – co to jest?
Zespół policystycznych jajników, nazywany w skrócie PCOS (ang. polycystic ovary syndrome), jest najczęstszym zaburzeniem hormonalnym u kobiet w wieku rozrodczym. Charakteryzuje się hiperandrogenizmem (nadmiernym stężeniem męskich hormonów płciowych – androgenów – w organizmie) oraz brakiem owulacji. Po raz pierwszy PCOS został opisany w 1935 roku przez lekarzy I.F Steina i M.L. Leventhala.
W rezultacie kobieta cierpiąca na PCOS ma problemy m.in. z zajściem w ciążę, trądzikiem oraz regularnością cyklów menstruacyjnych. W zależności od źródeł szacuje się, że od 5 do 20% kobiet w wieku rozrodczym ma zespół policystycznych jajników. Niektóre źródła podają, że prawie co szósta kobieta w wieku 25–45 lat cierpi na PCOS.
Przy zespole policystycznych jajników nieprawidłowe działanie hormonów uniemożliwia dojrzewanie komórki jajowej i pęknięcie pęcherzyka Graffa, a tym samym uwolnienie komórki jajowej do jajowodu (jak przy prawidłowej owulacji). Gromadzące się w jajniku niedojrzałe pęcherzyki tworzą liczne małe torbiele. Stąd też nazwa choroby – zespół policystycznych lub wielotorbielowatych jajników.
PCOS – objawy
U większości kobiet z zespołem policystycznych jajników występują nieregularne miesiączki (a czasem całkiem zanikają). Ale choroba może się rozwijać także u pań, które mają okres. Ponieważ zakłóca, a nawet całkowicie zahamowuje owulację (jajeczkowanie), powoduje problemy z zajściem w ciążę. To jeden z bardziej wyraźnych sygnałów. Inne dolegliwości, które mogą świadczyć o PCOS, czyli objawy zespołu policystycznych jajników:
- skłonność do tycia w okolicach talii,
- przetłuszczanie się skóry i trądzik,
- łysienie typu męskiego - na czubku głowy, w zakolach (przeczytaj: łysienie androgenowe) lub też równomierne, ale intensywne wypadanie włosów,
- hirsutyzm, czyli nadmierne owłosienie (zwłaszcza na brodzie, klatce piersiowej, nogach czy w okolicach intymnych),
- niewiadomego pochodzenia ból w okolicach miednicy – prawdopodobnie związany z powiększeniem jajników,
- długi zespół napięcia przedmiesiączkowego – objawy PMS to m.in. bóle w okolicy krzyża, wzdęcia, wahania nastroju.
Objawy zespołu policystycznych jajników uwidaczniają się również w badaniach. To np. wielotorbielowate jajniki widoczne w badaniu USG, zaburzenia tolerancji glukozy, zwiększone stężenie testosteronu całkowitego, DHEA-S, androstenedionu, LH, niskie stężenie progesteronu w II fazie cyklu menstruacyjnego i inne.
Zespół policystycznych jajników – przyczyny
Przyczyny zespołu policystycznych jajników są złożone i nie do końca wyjaśnione. Uznaje się, że PCOS może rozwijać się na podłożu zarówno czynników genetycznych (dziedziczenie), jak i środowiskowych (otyłość), w tym także zaburzeń produkcji hormonów steroidowych oraz insulinooporności. Według niektórych źródeł do rozwoju PCOS przyczynia się również ekspozycja płodu na androgeny.
Z punktu widzenia mechanizmu rozwoju PCOS, źródłem problemu jest nadmierna produkcja męskich hormonów płciowych w jajnikach. Określa się to mianem funkcjonalnego hiperandrogenizmu jajnikowego (FOH).
U zdrowej kobiety jajnik produkuje komórki jajowe oraz żeńskie hormony płciowe i w małej ilości androgeny (męskie hormony płciowe). Dzięki hormonom z powstałych w jajnikach pęcherzykach jajnikowych uwalnia się jeden dominujący pęcherzyk Graafa, który daje początek komórce jajowej zdolnej do zapłodnienia. U kobiet z policystycznymi jajnikami często nie dochodzi do powstania dominującego pęcherzyka w jajniku, pęcherzyki nie zanikają, za to produkują nadmierną ilość męskich hormonów. W rezultacie organizm ma ich nadmiar i pojawiają się objawy hiperandrogenizmu.
Inne zmiany hormonalne w przebiegu PCOS powodują niedobór progesteronu, co z kolei prowadzi do zaburzeń miesiączkowania i owulacji.
Zespół policystycznych jajników – badania i diagnoza
Aktualnie diagnostyka zespołu policystycznych jajników opiera się na tzw. kryteriach Rotterdamskich. Jest to zestaw diagnostyczny opracowany przez Europejskie Towarzystwo Rozrodu Człowieka i Embriologii oraz Amerykańskiego Towarzystwa Medycyny Rozrodu z 2003 roku.
Zgodnie z nadmienionymi kryteriami diagnostycznymi zespół policystycznych jajników można rozpoznać, gdy u kobiety występują 2 z 3 poniższych cech:
- hiperandrogenizm (w badaniach biochemicznych i/lub objawy kliniczne),
- rzadkie owulacje (oligouwolacja) lub ich brak (anoowulacja),
- jajniki policystyczne widoczne w badaniu USG - obecność co najmniej 12 pęcherzyków Graafa o średnicy 2-9 mm i/lub objętość jajnika powyżej 10 ml.
Aby zdiagnozować PCOS, trzeba wykluczyć inne nieprawidłowości, jak nadmierne wydzielanie hormonów przez korę nadnerczy (tam m.in. wytwarzane są androgeny) czy przysadkę mózgową (produkuje prolaktynę, której nadmiar może hamować owulację). Badania powinny więc wykluczyć zespół Cushinga, choroby tarczycy, akromegalię, guzy wydzielające androgeny, hiperprolaktynemię oraz przerost nadnerczy.
By ostatecznie upewnić się, że chodzi o PCOS, a także dobrać jak najlepszą terapię, lekarz może zlecić dodatkowo badanie krwi, na podstawie którego ustali poziom hormonów związanych z cyklem owulacyjnym (LH i FSH, E2, PRG), prolaktyny, DHEA, białka wiążącego hormony płciowe (SHBG), stężenie cholesterolu i insuliny, a także hormonu antymullerowskiego.
Podsumowując, w razie podejrzenia PCOS trzeba udać się do ginekologa, który zleci badanie krwi, wykona USG miednicy i badanie fizykalne, a także zapyta o wszelkie nieprawidłowości.
Zespół policystycznych jajników – jak jest leczony?
Leczenie zespołu policystycznych jajników jest wyłącznie objawowe, ponieważ nie jest znana przyczyna rozwoju schorzenia. Powinno być ustalone indywidualnie, w zależności od trudności, z którymi zmaga się pacjentka:
- W przypadku nadwagi u kobiet z PCOS, konieczna jest zmiana stylu życia. Aktywność fizyczna i dieta pomagają w ustabilizowaniu hormonów, zmniejszają insulinooporność, regulują cykl miesiączkowy i owulację, łagodzą objawy hiperandrogenizmu, w tym trądzik.
- U młodych kobiet z PCOS, które nie planują ciąży, stosuje się leki antykoncepcyjne. Powodują one „uśpienie” jajników i regularne występowanie miesiączek. Zażywanie dwuskładnikowej tabletki antykoncepcyjnej zmniejsza objawy związane z nadmiernym działaniem hormonów męskich, jak trądzik i hirsutyzm.
- W przypadku niepłodności w PCOS stosuje się klomifen. Jest to selektywny modulator receptora estrogenowego, który pobudza płodność i owulację. Brak powodzenia terapii klomifenem jest wskazaniem do zastosowania gonadotropin.
- U chorych z cukrzycą, stosuje się metforminę i modyfikację stylu życia w celu lepszej kontroli glukozy we krwi. Metformina działa również korzystnie na cykle menstruacyjne oraz obwód talii.
- W przypadku hirsutyzmu zaleca się też interwencje kosmetyczne, np. depilacja laserowa.
- W PCOS stosuje się również leki antyandrogenne dla złagodzenia objawów hiperandrogenizmu.
- Gdy leczenie farmakologiczne nie przynosi efektów, można zastosować leczenie laparoskopowe.
Zespół policystycznych jajników jest złożonym zaburzeniem, dlatego leczenie bywa skomplikowane i wymaga czasu, by pojawiły się oczekiwane efekty. W dużej mierze skuteczność terapii zależy od kobiety. Jej zaangażowanie w zmianę stylu życia oraz stosowanie się do zaleceń lekarskich dadzą najlepsze wyniki.
Skutki zespołu policystycznych jajników
Zespół policystycznych jajników niestety wiąże się z podwyższonym ryzykiem niektórych schorzeń, takich jak cukrzyca, zawał mięśnia sercowego, nadciśnienie tętnicze oraz rak trzonu macicy, a także depresji i zaburzeń lękowych. PCOS może też skutkować problemami w ciąży, w tym prowadzić do poronień, przedwczesnych porodów, cukrzycy ciążowej czy groźnego stanu przedrzucawkowego. Dlatego żadna kobieta nie powinna lekceważyć objawów PCOS ani zaleceń lekarskich.
Zespół policystycznych jajników a ciąża
Zespół policystycznych jajników jest jedną z głównych przyczyn kobiecej niepłodności. Zajście w ciążę jest utrudnione z powodu zaburzeń owulacji. Leczenie PCOS daje szanse na zajście w ciążę i urodzenie dziecka. Jednak należy pamiętać, że ciąża u kobiety z zespołem policystycznych jajników wiąże się z większym ryzykiem poronienia, przedwczesnego porodu, a także rozwoju cukrzycy ciążowej czy stanu przerzucawkowego.
PCOS a dieta
W leczeniu zespołu policystycznych jajników dużą rolę odgrywa właściwa dieta. Nie tylko poprawia tolerancję glukozy, pozwala lepiej kontrolować ciśnienie krwi, lecz może także łagodzić objawy nadmiaru męskich hormonów płciowych w organizmie, jak trądzik oraz nadmierne owłosienie. Oto kilka wskazówek:
Pieczywo i zboża
- Wybieraj: razowiec, graham, pumpernikiel oraz brązowy ryż i kaszę gryczaną.
- Unikaj: pieczywa białego, pszennego, płatków błyskawicznych oraz białego ryżu.
Owoce
- Wybieraj: jabłka, grejpfruty, truskawki, wiśnie, maliny, jeżyny, morele.
- Unikaj: arbuza, bananów, rodzynek, owoców z puszki i słodzonych soków.
Warzywa
- Wybieraj: sałatę, pomidory, ogórki, paprykę, cebulę, kiełki, fasolę, surową marchew, kapustę (także kiszoną).
- Unikaj: gotowanej marchwi, ziemniaków i fasolki szparagowej.
Nabiał
- Wybieraj: maślankę, chudy jogurt bez cukru, chudy twaróg i odtłuszczone mleko.
- Unikaj: tłustego mleka i słodzonych mlecznych deserów.
Grzyby
- Wybieraj: pieczarki i inne gatunki grzybów. Na surowo, marynowane, duszone.
- Unikaj: grzybów panierowanych w bułce tartej i białej mące.
Konsultacja merytoryczna: lek. Ewa Paszkiewicz
Źródła:
U. Ndefo i inni, Polycystic Ovary Syndrome. A Review of Treatment Options With a Focus on Pharmacological Approaches, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3737989,
L.I. Rasquin Leon i inni, Polycystic Ovarian Disease, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK459251,
S. Feldman Witchel i inni, Polycystic Ovary Syndrome: Pathophysiology, Presentation, and Treatment With Emphasis on Adolescent Girls, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6676075,
G. Bręborowicz (red.), K. Czajkowski (red.), Położnictwo i ginekologia, PZWL Wydawnictwo Lekarskie 2020.
Czytaj także:
Torbiele na jajniku - czym są i jak się je leczy?
Mięśniaki macicy - objawy i leczenie
Ból jajnika – przyczyny i leczenie. Co oznacza ból lewego jajnika, prawego jajnika, przed okresem i po okresie?
Endometrioza: objawy, leczenie, badania. Jak wykryć endometriozę?
Uwaga! Powyższa porada jest jedynie sugestią i nie może zastąpić wizyty u specjalisty. Pamiętaj, że w przypadku problemów ze zdrowiem należy bezwzględnie skonsultować się z lekarzem!
