Jak rozpoznać niedobór żelaza - objawy, przyczyny, diagnostyka

fot. Adobe Stock

Spis treści:

1. Rola żelaza w organizmie
2. Niedobór żelaza - przyczyny
3. Czym objawia się niedobór żelaza?
4. Niedobór żelaza - diagnoza

Rola żelaza w organizmie

Żelazo (Fe) pełni bardzo ważne funkcje w organizmie. Bez niego niemożliwy byłby transport tlenu do tkanek ani powstawanie czerwonych krwinek. Żelazo pełni też rolę w procesach immunologicznych.

Niedobór żelaza może prowadzić do rozwoju niedokrwistości, czyli anemii. Zależnie od stopnia niedoboru żelaza wyróżniamy następujące okresy niedoboru tego pierwiastka:

• przedutajony - niedobór żelaza w puli magazynowej;
• utajony - niedobór żelaza w erytropoezie bez niedokrwistości, zmniejszone stężenie żelaza w szpiku kostnym i surowicy;
• jawny - niedokrwistość z niedoboru żelaza (jak diagnozować niedokrwistość z powodu niedoboru żelaza).

Niedobór żelaza - przyczyny

Wyróżnia się 4 główne grupy przyczyn prowadzących do niedoboru żelaza:

1. Niewystarczający dowóz żelaza (występuje u małych dzieci, wegetarian i osób na diecie mlecznej);
2. Upośledzone wchłanianie - to stany po resekcji żołądka oraz zespół złego wchłaniania;
3. Wzmożone zapotrzebowanie - charakterystyczne podczas pokwitania, ciąży, karmienia piersią, a także w trakcie leczenia witaminą B12 z powodu jej niedoboru;
4. Utrata żelaza wskutek przewlekłych krwawień - jest to najczęstsza przyczyna niedoboru żelaza (80% przypadków).

Najczęstsze przyczyny utraty krwi:

• krwawienie z przewodu pokarmowego,
• krwawienie z dróg rodnych,
• utrata krwi z dróg moczowych, układu oddechowego,
• w wyniku urazu,
• samookaleczenia, samoupusty krwi,
• wrodzone i nabyte skazy krwotoczne.

Przyczyny niedoboru żelaza a wiek

Wiek chorego w pewnym stopniu determinuje charakter przyczyny niedoboru żelaza. U niemowląt najczęstszą przyczyną niedoboru żelaza jest ciężka niedokrwistość sideropeniczna matki i uboga w żelazo dieta. Z kolei u dzieci i młodzieży to dieta zbyt uboga w żelazo w stosunku do zapotrzebowania, zaburzenia wchłaniania albo pasożyty przewodu pokarmowego.

Dominującą przyczyną niedoboru żelaza u dorastających dziewcząt i miesiączkujących kobiet jest utrata krwi z miesiączkami. U mężczyzn, zwłaszcza starszych i kobiet po menopauzie, główną przyczyną niedoboru jest patologiczna utrata krwi z przewodu pokarmowego.

Niezależnie od wieku stany po resekcjach w obrębie przewodu pokarmowego oraz obecność achlorhydrii prowadzą do upośledzonego wchłaniania.

Czym objawia się niedobór żelaza?

Osoby cierpiące na niedobór żelaza mogą cierpieć na różne dolegliwości:

• osłabienie,
• łatwa męczliwość psychiczna i fizyczna,
• słaba tolerancja wysiłku fizycznego,
• łatwość zapadania na infekcje,
• bóle głowy,
• szumy w uszach,
• mroczki przed oczami,
• zawroty głowy,
• zmęczenie i senność,
• wzmożona drażliwość,
• upośledzona koncentracja uwagi,
• pogorszenie pamięci.

Za niski poziom żelaza we krwi może także skutkować problemami z sercem i układem krążenia - chodzi o tachykardię, czynnościowy szmer skurczowy, bóle wieńcowe, zaostrzenie objawów niewydolności krążenia.

W badaniu przedmiotowym stwierdza się następujące nieprawidłowości:

• sucha, popękana, alabastrowo blada skór,a
• zajady - pękanie skóry w kącikach ust,
• łamliwość i wypadanie włosów, przedwczesne siwienie,
• kruche i łamliwe paznokcie,
• zaczerwieniony język,
• niebieskawe zabarwienie białkówek oczu (objaw Oslera),
• zaburzenia połykania, bólami przy przełykaniu,
• opaczne łaknienie, spożywanie substancji niejadalnych: ziemi, wapnia, tynków, papieru lub kwaśnych pokarmów, bardzo zimnych pokarmów albo potraw wydających dźwięki w czasie spożywania,
• zwiększona podatność na infekcje,
• dolegliwości żołądkowe.

Niedobór żelaza - diagnoza

Jest kilka parametrów służące do oceny gospodarki żelazowej. Podstawowym jest badanie stężenie żelaza - jest zmniejszone w stanach niedoboru tego pierwiastka oraz w przewlekłych zapaleniach, zakażeniach, nowotworach. Poziom żelaza może obniżyć się w ciągu kilku godzin od rozpoczęcia ostrego zakażenia.

Z innych czynników wpływających na stężenie żelaza w surowicy należy wymienić:

• porę dnia (maksymalne wartości osiąga ok. godz. 7-10, minimalne wieczorem),
• miesiączkę,
• doustne podawanie żelaza (wzrost stężenia następuje w ciągu kilku godzin od podania),
• pozajelitowe podawanie żelaza (wzrost stężenia następuje w ciągu kilku tygodni od rozpoczęcia podawania.

Wartości stężenia żelaza <25ug% z dużą dozą prawdopodobieństwa wskazują na jego niedobór.

Kolejnym badaniem służącym diagnozie przy podejrzeniu niedoboru tego pierwiastka jest oznaczenie całkowitej zdolności wiązania żelaza (TIBC). Określa ona ilość żelaza, którą może związać transferyna. Wartość ta rośnie w niedoborze żelaza, w ciąży i podczas stosowania leków antykoncepcyjnych, maleje zaś w przebiegu zakażeń, zapaleń i nowotworów.

Ważny jest też wskaźnik wysycenia transferyny - Fe/TIBC. Wartości >25% wykluczają niedobór żelaza jako przyczynę niedokrwistości, dla niedoboru żelaza charakterystyczne są wartości <16%, a zwłaszcza <10%.

Bada się też poziom ferrytyny. Jej obniżone stężenie potwierdza niedobór żelaza - charakterystyczne są wartości <10-12 ug/l/. Poziom ferrytyny jest również obniżony w niedoczynności tarczycy i niedoborze witaminy C.

Poza główną rolą jako magazynu żelaza ferrytyna jest białkiem ostrej fazy, jej poziom jest wysoki przy współistniejącym niedoborze żelaza u osób z:

• ostrymi schorzeniami wątroby,
• marskością wątroby,
• ziarnicą złośliwą,
• ostrymi białaczkami,
• guzami litymi,
• gorączką,
• stanami zapalnymi,
• przewlekłą niewydolnością nerek.

Na podstawie licznych badań wykonanych u chorych dializowanych i u pacjentów ze stanami zapalnymi ustalono, że stężenie ferrytyny w surowicy poniżej 50-60ug/l wskazuje z dużym prawdopodobieństwem na niedobór żelaza.

Poza tym lekarz może zlecić następujące badania: oznaczenie rozpuszczalnego receptora dla transferyny, badanie rozmazów szpiku na obecność żelaza zapasowego, badanie wolnej protoporfiryny w erytrocytach,  objętość krwinki czerwonej, zawartości hemoglobiny w krwince czerwonej, wskaźnika RDW, poziomu leukocytów i liczby płytek krwi. Przydatne jest też badanie rozmazu krwi obwodowej.

W większości przypadków badanie szpiku nie jest niezbędne dla potrzeb diagnostyki niedokrwistości z niedoboru żelaza. Przy niedostępności takich wartościowych wskaźników gospodarki żelazowej, jak poziom ferrytyny, wskaźnik wysycenia transferyny, może ono jednak dostarczyć wartościowych informacji zastępczych jak: obecność lub brak żelaza zapasowego, zahamowanie dojrzewania erytroblastów, czy ich zmiany jakościowe występujące w stanach niedoboru żelaza.

Artykuł powstał dzięki konsultacji z prof. nadzw. WIM dr hab. n. med. Piotrem Rzepeckim.

Więcej o niedoborach w organizmie:Objawy niedoboru witaminy D3Ferrytyna - czym skutkuje jej niedobór?Jej braki prowadzą do depresji. Zobacz, jak niacyna wpływa na pracę mózguNiedobór kwasu foliowego u mężczyzn

Uwaga! Powyższa porada jest jedynie sugestią i nie może zastąpić wizyty u specjalisty. Pamiętaj, że w przypadku problemów ze zdrowiem należy bezwzględnie skonsultować się z lekarzem!