Osteoporoza. Czy wiesz, jak się przed nią uchronić?

fot. Adobe Stock, Kateryna

Spis treści:

1. Osteoporoza – co to jest?
2. Osteoporoza – przyczyny
3. Osteoporoza – objawy
4. Osteoporoza – czynniki ryzyka
5. Badania na osteoporozę
6. Osteoporoza – leczenie
7. Leki na osteoporozę
8. Konsekwencje osteoporozy 
9. Profilaktyka osteoporozy
10. Osteoporoza – dieta

Osteoporoza – co to jest?

Osteoporoza jest przewlekłą postępującą chorobą układu kostnego, która może prowadzić do niepełnosprawności. Dotyczy przede wszystkim kobiet w wieku pomenopauzalnym oraz mężczyzn w podeszłym wieku. Charakterystyczna dla osteoporozy jest zwiększona kruchość kości w wyniku redukcji gęstości mineralnej kości. W rezultacie zmiany te mogą prowadzić do złamań (tzw. złamań osteoporotycznych). W przebiegu osteoporozy zmniejsza się odporność mechaniczna tkanki kostnej, jest podatniejsza na wszelkiego rodzaju ubytki i urazy. Kość w środku zaczyna przypominać dziurawe sito o coraz większych dziurach. Stan ten poprzedza osteopenia - zmniejszenie gęstości mineralnej kości, jednak w mniejszym zakresie. 

Osteoporoza – przyczyny

W układzie kostnym dochodzi do stałej odnowy tkanki kostnej - jej powstawania i zanikania, w czym biorą udział dwa rodzaje komórek: kościotwórcze (osteoblasty) oraz kościogubne (osteoklasty). Z wiekiem dochodzi do zwiększenia aktywności komórek kościogubnych, co nie zostaje prawidłowo zrównoważone przez działanie komórek kościotwórczych. W rezultacie sprzyja to stopniowej utracie masy kostnej i rozwojowi osteoporozy. Inaczej ujmując, naturalne procesy odnowy i regeneracji kości są zakłócone. 

Ze względu na przyczyny powodujące zaburzenia prowadzące do osteoporozy, chorobę dzieli się na dwa główne rodzaje:

• osteoporozę inwolucyjną –
  typ pierwszy: przyczyną jest niedobór estrogenu u kobiet po menopauzie - hormonu, który aktywuje komórki kościotwórcze oraz bierze udział w metabolizmie wapnia i fosforu niezbędnych do budowy kośćca;
  typ drugi: przyczyną jest podeszły wiek i naturalne osłabieniem wchłaniania wapnia z przewodu pokarmowego, a także niedobór witaminy D,

• osteoporozę wtórną –  przyczynami są: zmiana stylu życia (nadmierne spożywanie soli, niedobór wapnia i witaminy D, nadwaga, brak ruchu), przyjmowanie niektórych leków (np. glikokortykosteroidów, heparyny, leków przeciwdrgawkowych), choroby powodujące zmiany w tkance kostnej (np. nowotwory, mukowiscydoza, nadczynność tarczycy, przytarczyc, zespół Cushinga, cukrzyca typu 1).

Osteoporoza – objawy

Choroba przez długi czas może pozostawać w formie utajonej i nie dawać żadnych objawów przez kilkanaście lat. Symptomy mogą też być subtelne. U wielu osób z osteoporozą pierwszym objawem jest złamanie lub uszczerbek kości. 

Oprócz złamań objawami osteoporozy mogą być:

• spłaszczenie kręgów powodujące zaokrąglenie pleców (tzw. wdowi garb),
• obniżenie wzrostu nawet o kilka centymetrów,
• nieprawidłowa postawa w postaci wypchniętego do przodu brzucha,
• ból pleców i kręgosłupa (silny, nagły może świadczyć nawet o złamaniu osłabionego kręgu),
• bóle brzucha – gdy żebra uciskają na narządy wewnętrzne.

Powyższe objawy świadczą o zaawansowanej osteoporozie. Ponieważ osteoporoza nie boli (w początkowej fazie), często lekceważymy pierwsze objawy choroby.

Osteoporoza - czynniki ryzyka

Osteoporoza może wystąpić u każdego. Bardziej narażone są osoby, u których w rodzinie występowała choroba. Na zwiększenie ryzyka rozwoju osteoporozy wpływają zarówno geny, jak i czynniki środowiskowe.

Do znanych czynników ryzyka rozwoju osteoporozy należą:

• szczupła i drobna budowa ciała,
• zaburzenia hormonalne – głównie zaburzenia pracy tarczycy oraz spadek hormonów płciowych, zwłaszcza w wyniku menopauzy,
• wiek – po 60. roku życia mamy o ok. 30% słabszy kościec niż w okolicach 30. roku życia,
• nadużywanie alkoholu i napojów z kofeiną oraz palenie papierosów – upośledzają wchłanianie wapnia i odbudowę kości,
• dieta zawierająca nadmiar zwierzęcego białka – zwiększa wydalanie wapnia z moczem,
• zażywanie niektórych leków, np. kortykosteroidów i dużych dawek tyroksyny,
• choroby – powodujące unieruchomienie, a także np. POChP czy nadczynność przytarczyc.

Badania na osteoporozę

Jeśli wystąpią u ciebie objawy wskazujące na osteoporozę, albo gdy przejdziesz menopauzę, zbadaj kości. W zaawansowanych przypadkach zmiany widać nawet na zwykłym zdjęciu rentgenowskim. Wcześniejsze stadium choroby wykrywa densytometria. Skierowanie na bezpłatne badania dostaniesz od lekarza POZ lub w poradni osteoporozy.

Densytometria, czyli pomiar gęstości mineralnej kości (BMD), wykorzystuje do obrazowania promieniowanie rentgenowskie o podwójnej energii (DXA). Tkanka kostna w różnym stopniu absorbuje promieniowanie, dzięki czemu można uzyskać precyzyjny obraz. Jest to badanie o dużej czułości.  

Na podstawie badania na osteoporozę otrzymuje się 3 wartości:

• absolutną masę kostną (g/cm²),
• porównanie BMD pacjenta z największą wartością uzyskiwaną u młodych osób dorosłych (T-score),
• porównanie BMD pacjenta ze średnią wartością odpowiednią do wieku (Z- score).

Lekarz dzięki densytometrii może rozpoznać stan prawidłowy, osteopenię lub osteoporozę:

• masa kostna prawidłowa: T-score > (-) 1,0
• osteopenia: T-score od (-) 1,0 do (-) 2,5
• osteoporoza: T-score < (-) 2,5 bez złamań
• osteoporoza zaawansowana: T-score < (-) 2,5 oraz istniejące złamanie

Zatem osteoporozę rozpoznaje się w przypadku obniżenia wskaźnika T-score, stanowiącego odchylenie od szczytowej masy kostnej, do wartości poniżej (-) 2,5.

Osteoporoza – leczenie

Osteoporozę leczy się przede wszystkim środkami farmakologicznymi oraz odpowiednią suplementacją. Ważnym elementem terapii jest również zapobieganie urazom i upadkom. Nie da się wyleczyć osteoporozy i cofnąć zmian, jednak można zahamować postęp choroby. Nieco inaczej jest z osteoporozą wtórną np. do przyjmowanych leków lub innych chorób. Wyleczalność osteoporozy zależy w tym przypadku od przyczyny. 

Leki na osteoporozę

Główne leki stosowane w leczeniu osteoporozy to bisfosfoniany. Oprócz tego lekarz zaleca suplementację wapnia i witaminy D. Są także dostępne inne leki na osteoporozę, w tym biologiczne, są jednak rzadziej stosowane. 

Bisfosfoniany to związki fosforoorganiczne, które hamują resorpcję kości. Dzięki temu zapobiegają dalszej utracie ich tkanki mineralnej. Leki z tej grupy przyjmuje się na czczo. Niestety działają one drażniąco na błonę śluzową przewodu pokarmowego, dlatego po ich spożyciu należy przez 30 minut pozostawać w niezmienionej pozycji stojącej lub siedzącej, by ograniczyć do minimum kontakt tabletki ze ścianami przełyku. Bisfosfoniany mogą być podawane również drogą dożylną co 3-4 tygodnie. 

Lek biologiczny stosowany w leczeniu osteoporozy to denosumab. Jest to ludzkie przeciwciało monoklonalne, którego działanie opiera się na łączeniu i hamowaniu czynnika RANKL, odpowiadającego za tworzenie komórek kościogubnych. Lek jest podawany co pół roku w postaci zastrzyków podskórnych. 

Kolejny lek stosowany w leczeniu osteoporozy to teryparatyd będący ludzkim parathormonem. Uznaje się go za najskuteczniejszy lek u pacjentów z zaawansowaną chorobą. Lek pobudza proces tworzenia kości, zwiększa wchłanianie wapnia w jelitach oraz poprawia syntezę kalcytriolu (aktywna postać witaminy D) w jelitach. Teryparatyd jest wstrzykiwany podskórnie codziennie przez maksymalnie 2 lata. Po zakończeniu terapii pacjent przyjmuje inne leki, najczęściej bisfosfoniany.

Konsekwencje osteoporozy 

Najczęstszą poważną konsekwencją osteoporozy są złamania i urazy kości.

Złamanie osteoporotyczne charakteryzuje się tym, że dochodzi do niego w wyniku działania siły, która nie przyczyniłaby się do złamania kości zdrowej. Najczęściej wskutek przewrócenia się. Choć do złamań kości kręgów często dochodzi samoistnie. Najbardziej niebezpieczne są złamania kości udowej.

Złamanie osteoporotyczne występują najczęściej u osób po 50. roku życia. Kobiety są bardziej narażone. Ryzyko złamań w przebiegu osteoporozy wynosi u nich 30– 50%, podczas gdy u mężczyzn: 13–30%.

Osteoporoza i złamanie mogą prowadzić do kolejnych bardzo przykrych konsekwencji: kalectwa, przewlekłego bólu, kifozy, obniżenia wzrostu, zaburzeń oddychania, a w najpoważniejszych przypadkach nawet do zgonu.

Inne konsekwencje osteoporozy to problemy natury psychologicznej wynikające z różnych ograniczeń – osoby z osteoporozą są bardziej narażone na depresję i wycofanie z życia społecznego. Dlatego tak bardzo ważne jest jej zapobieganie i leczenie, dzięki któremu można zahamować rozwój schorzenia.

Profilaktyka osteoporozy

Szkielet buduje się i regeneruje przez całe życie. Po przekroczeniu 30. roku życia procesy naprawcze jednak spowalniają. Od tej pory masa kości co roku zmniejsza się mniej więcej o 1%. Aby wyprzedzić osteoporozę, należy przeciwdziałać jej jak najwcześniej. Odpowiedni styl życia jest w stanie zmniejszyć utratę masy kostnej o 1/3. Aby zapobiegać osteoporozie:

• bądź aktywna fizycznie – obciążając kości umiarkowanie, ale systematycznie (np. podczas marszów czy skakania na skakance), stymulujesz wzrost ich masy, poza tym rozwijasz mięśnie podtrzymujące szkielet,
• postaw na dietę bogatą w wapń i witaminę D (składniki te są konieczne do budowy kości); niech w twoim jadłospisie na stałe zagoszczą mleko i jego przetwory, produkty sojowe, rośliny strączkowe, sardynki oraz wzbogacony wapniem sok pomarańczowy,
• pożegnaj drastyczne diety odchudzające – powodują niedobory wapnia i witaminy D, a co za tym idzie osłabiają kości.

Osteoporoza – dieta

Dieta ma duże znaczenie zarówno w przyczynianiu się do osteoporozy, jak i jej zapobieganiu. 

W przypadku osteoporozy unikaj składników diety, takich jak:

• duże ilości białka zwierzęcego, alkoholu, kawy - ograniczają wchłanianie wapnia i zakłócają proces przebudowy kości,
• fityniany - znajdują się w zbożach i nasionach roślin strączkowych; hamują wchłanianie wielu związków; aby ograniczyć ich ilość w pożywieniu, namaczaj wcześniej płatki owsiane, komosę, fasolę czy groch, a wodę po namaczaniu wylej,
• szczawiany - obniżają wchłanianie wapnia i witaminy D; zawierają je głównie boćwina, szczaw, rabarbar, szpinak, kawa i herbata,
• duża ilości nierozpuszczalnego błonnika - może utrudniać wchłanianie wapnia i innych składników mineralnych,
• duża zawartość fosforanów w diecie - zmniejsza syntezę witaminy D i może utrudniać wchłanianie wapnia; nadmiar fosforanów stanowi aktualnie problem, ponieważ wynika z częstego dodawania fosforanów do żywności.

Składniki diety, które hamują rozwój osteoporozy, to:

• wapń - jego dobre źródła to mleko i jego przetwory (kefiry, jogurty, sery), ale też kapusta, brokuły, soja, fasola, jarmuż,
• witamina D - mają ją tłuste ryby, jednak najwięcej witaminy D zyskujemy w wyniku ekspozycji słonecznej, zalecana jest suplementacja witaminy D w okresie od września do kwietnia,
• magnez - jest składnikiem budulcowym kości, jego źródła to czerwona fasola, kakao, orzechy, produkty zbożowe,
• witamina K - aktywuje mineralizację kośćca i hamuje jego zanik, zapobiega złamaniom z powodu osteoporozy; występuje w największych ilościach w mięsie, mleku, jajach, maśle, wątrobie, 
• wielonienasycone kwasy tłuszczowe omega-3 - ,
• witamina C - bierze udział w syntezie kolagenu, który pełni rolę spoiwa między komórkami kości. 

Źródła:
A. Smektała, A. Dobosz, Osteoporoza – patofizjologia, objawy, profilaktyka i leczenie, Farmacja Polska 2020, 76 (6): 344–352,
A. Otlewska i inni, Osteoporoza – przyczyny i metody zapobiegania, Polski Przegląd Nauk o Zdrowiu 2 (55) 2018,
J.B. Latkowski (red.), Medycyna Rodzinna, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2019.

Czytaj także:
Bóle wzrostowe u dzieci – przyczyny, jak łagodzić objawy?
Rak kości – objawy, rodzaje nowotworu kości i szanse wyleczenia
Hiperkalcemia. Dlaczego mamy za dużo wapnia i czym to grozi?
Wapno na alergię. Czy wapń faktycznie działa na objawy uczulenia?
Witamina D3 (forma witaminy D) - dlaczego jest taka ważna?

Uwaga! Powyższa porada jest jedynie sugestią i nie może zastąpić wizyty u specjalisty. Pamiętaj, że w przypadku problemów ze zdrowiem należy bezwzględnie skonsultować się z lekarzem!