Stopa cukrzycowa (zespół stopy cukrzycowej) – pierwsze objawy, przyczyny, leczenie i profilaktyka

fot. Adobe Stock, sorapop

Spis treści:

1. Czym jest zespół stopy cukrzycowej (stopa cukrzycowa)?
2. Jak powstaje stopa cukrzycowa?
3. Pierwsze objawy zespołu stopy cukrzycowej
4. Jak często rozwija się stopa cukrzycowa?
5. Leczenie stopy cukrzycowej
6. Powikłania stopy cukrzycowej
7. Profilaktyka stopy cukrzycowej

Czym jest zespół stopy cukrzycowej (stopa cukrzycowa)?

Stopa cukrzycowa, inaczej zespół stopy cukrzycowej (ZSC), jest zespołem objawów dotyczącym stopy, obejmującym infekcję, owrzodzenie lub uszkodzenie tkanek (nie tylko skóry, ale też mięśni, naczyń krwionośnych, nerwów i kości) w połączeniu z zaburzeniami neurologicznymi oraz naczyniowymi. Stopa cukrzycowa jest powikłaniem cukrzycy. Może rozwinąć się w wyniku źle leczonej choroby lub jako pierwszy sygnał cukrzycy typu 2, która latami mogła nie dawać objawów. Czasami używana jest nazwa palec cukrzycowy.

Choroba prowadzi do trudności w gojeniu się ran i postępującego procesu martwiczego. Z czasem może dojść do deformacji stopy. Nieleczony zespół stopy cukrzycowej grozi amputacją kończyny. Rany stanowią również wrota dla chorobotwórczych mikroorganizmów, dlatego kolejnym zagrożeniem z powodu nieleczonego schorzenia jest zakażenie ogólnoustrojowe, czyli sepsa.

Podczas diagnostyki stopy cukrzycowej używa się klasyfikacji:

• stopień 0 - stopa wysokiego ryzyka,
• stopień 1 - powierzchowne owrzodzenia,
• stopień 2 - owrzodzenia + stan zapalny,
• stopień 3 - owrzodzenia ze stanem zapalnym skóry i kości, ropowica,
• stopień 4 - martwica ograniczona,
• stopień 5 - martwica rozległa.

Jak powstaje stopa cukrzycowa?

Specjaliści wskazują na dwa mechanizmy przyczyniające się do rozwoju stopy cukrzycowej. Pierwszy wynika z neuropatii, czyli uszkodzenia nerwów obwodowych, drugi – z uszkodzenia naczyń krwionośnych. Obydwa będące powikłaniem cukrzycy. Uszkodzenie włókien nerwowych i naczyń krwionośnych jest konsekwencją długotrwale zwiększonego poziom glukozy we krwi, niewłaściwego lub zaniedbanego leczenia cukrzycy. W związku z tym mówi się o 2 zasadniczych przyczynach stopy cukrzycowej, które mogą współistnieć.

• Neuropatyczny zespół stopy cukrzycowej - wywołana neuropatią, chory ma zaburzenia czucia w stopach, co łatwo prowadzi do zranień i uszkodzeń (chory nie czuje ucisku na stopę, tego, że but jest niewygodny, obciera, nie czuje zranienia czy owrzodzenia). Neuropatia powoduje także zanik mięśni i osłabienie nóg. Neuropatia cukrzycowa jest przyczyną ok. 70% przypadków owrzodzeń stopy.
• Niedokrwienny zespół stopy cukrzycowej - wynika ze słabszego ukrwienia stóp (miażdżycy) i zmniejszenia przepływu krwi, co utrudnia gojenie się ran. Niedokrwienie tkanek powoduje ich obumieranie, pojawiają się opuchnięcia, wrzody, pęknięcia.

Zespół stopy cukrzycowej rozwijający się z powodu neuropatii występuje u 62% chorych, zaś z powodu zaburzenia krążenia u 13%. Około 25% przypadków stopy cukrzycowej ma przyczynę mieszaną, tzn. neuropatyczną i naczyniową.

Czynniki ryzyka stopy cukrzycowej

Podstawowym czynnikiem ryzyka zespołu stopy cukrzycowej są przewlekle powikłania cukrzycy: neuropatia cukrzycowa oraz miażdżyca tętnic nóg, a także niedokrwienie. Głównym winowajcą, który prowadzi do rozwoju wymienionych komplikacji, jest nieprawidłowa glikemia w postaci podwyższonego stężenia glukozy we krwi. Inne czynniki ryzyka, które zwiększają prawdopodobieństwo rozwoju objawów stopy cukrzycowej, to: 

• palenie papierosów,
• zaburzenia lipidowe,
• insulinooporność, 
• nadciśnienie tętnicze,
• urazy stopy, modzele, złe obuwie, deformacje stopy,
• powtarzający się nacisk na stopę,
• uszkodzenia termiczne (działanie gorącej wody, odmrożenia).

Pierwsze objawy zespołu stopy cukrzycowej

Pierwsze objawy stopy cukrzycowej mogą być trudne do zauważenia. Najczęściej pojawiają się: 

• mrowienie i drętwienie nóg,
• zmiana koloru skóry,
• zaburzenia w czuciu bólu, dotyku czy temperatury,
• cieplejsza skóra,
• obrzęki stóp,
• bolesne skurcze mięśni,
• sucha i łuszcząca się skóra,
• ból i pieczenie.

Warto pamietać, że zanim dojdzie do rozwoju zespołu stopy cukrzycowej pojawia się hiperglikemia. Objawy wysokiego stężenia glukozy również mogą być trudne do zauważenia, jednak zaalarmować powinny: 

• zwiększone pragnienie,
• częstsze oddawanie moczu,
• zmęczenie, senność,
• bóle głowy,
• trudności z koncentracją,
• chudnięcie,
• niewyraźne widzenie,
• nawracające infekcje układu moczowo-płciowego.

Niestety są to często objawy bagatelizowane, a chorzy zgłaszają się po pomoc dopiero z owrzodzeniem lub trudno gojącą się raną stopy. Z czasem rozwijają się kolejne objawy stopy cukrzycowej. Oprócz owrzodzeń i zakażenia, może wystąpić martwica i deformacja stopy.

W przypadku zauważenia niepokojących objawów, należy zgłosić się do lekarza rodzinnego, który powinien nas skierować w trybie pilnym do diabetologa. Owrzodzenie łatwo przechodzi w stan zapalny. Ważne, żeby nie dopuścić do martwicy rozległej, bo wtedy pacjentowi grozi amputowanie stopy. Im wcześniej zostanie podjęte leczenie, tym lepsze rokowania.

Jak wygląda stopa cukrzycowa?

Charakterystyczne dla wyglądu stopy cukrzycowej są owrzodzenia, które zwykle występują na grzbietowej części stopy przy jej zewnętrznej krawędzi, a także na podeszwie pod dużym palcem.

fot. Stopa cukrzycowa / Adobe Stock, blueringmedia

Tak mogą wyglądać rany i owrzodzenia występujące przy stopie cukrzycowej:

fot. Stopa cukrzycowa / Adobe Stock, Panumas

fot. Stopa cukrzycowa/ Adobe Stock,  angkhan

Jak często rozwija się stopa cukrzycowa?

Szacuje się, że stopa cukrzycowa dotyczy kilkunastu procent pacjentów z cukrzycą w Polsce, zwykle to osoby z cukrzycą typu 2.  Co piątej grozi amputacja. Owrzodzenia stopy, będące objawem stopy cukrzycowej, powstają u 2-10 na 100 chorych na cukrzycę. W ciągu całego życia rozwijają się u 15% diabetyków. Z kolei u co dziesiątego chorego na cukrzycę typu 2 w chwili postawienia diagnozy występują już czynniki ryzyka zespołu stopy cukrzycowej, takie jak neuropatia lub zaburzenia krążenia w obrębie nóg. Biorąc pod uwagę porażające statystyki zachorowań na cukrzycę na świecie (w Polsce ponad  3 miliony chorych i wiele nierozpoznanych przypadków), problem zespołu stopy cukrzycowej jest ogromnym wyzwaniem współczesnej medycyny. 

Leczenie stopy cukrzycowej

Najważniejsze w leczeniu stopy cukrzycowej jest wyrównanie cukrzycy – lekarz może zlecić tabletki doustne hipoglikemizujące (leki przeciwcukrzycowe, obniżające stężenie glukozy) lub insulinę w formie zastrzyków. Dalsze leczenie stopy cukrzycowej obejmuje przede wszystkim trzy elementy:

• odciążanie stopy,
• leczenie infekcji,
• oczyszczanie rany.

Odciążenie stóp jest konieczne, by rana mogła się goić, w tym celu lekarz może zalecić specjalne obuwie ortopedyczne, chodzenie o kulach, a czasem poruszenie się na wózku inwalidzkim. 

Niezbędne może być podanie antybiotyków w zależności od intensywności zakażenia. Przy mniejszej infekcji chory powinien przyjmować antybiotyki doustnie (nawet przez wiele tygodni, albo do czasu wyleczenia zakażenia), w cięższych przypadkach może być konieczna hospitalizacja i podawanie antybiotyków drogą dożylną. Leczenie infekcji jest bardzo istotne, ponieważ zapobiega rozwinięciu się zakażenia ogólnoustrojowego (sepsy).

Regularne oczyszczanie rany z martwych tkanek jest kolejnym warunkiem prawidłowego gojenia. Jeżeli oczyszczanie wymaga tylko usunięcia zrogowaciałego naskórka, zabieg można wykonać w domu. Bardziej skomplikowane oczyszczanie wymaga wizyty w gabinecie zabiegowym - lekarz wykonuje nacinanie i drenaż tkanek oraz usuwa martwe tkanki, a następnie robi opatrunek. 

W leczeniu stopy cukrzycowej wykorzystuje się również terapię światłem, które unieszkodliwia bakterie. 

Skuteczność leczenia zależy od stopnia zaawansowania choroby, jednak leczenie stopy cukrzycowej jest trudne i długotrwałe. Wcześnie podjęte skutecznie działanie prowadzi do wyleczenia zdecydowanej większości przypadków. 

Powikłania stopy cukrzycowej

Główne powikłania dotyczące stóp u osób chorych na cukrzycę to owrzodzenia, zakażenie, amputacja kończyny, a także artropatia Charcota.

Owrzodzenia

Częstym powikłaniem zespołu stopy cukrzycowej jest owrzodzenie. Szacuje się, że owrzodzenie stóp u osób chorujących na cukrzycę dotyczy 15% przypadków. Dochodzi do niego zwykle wskutek neuropatii, a dokładniej uszkodzenia nerwów unerwiających mięśnie, nerwów autonomicznych i czuciowych. Do powstania owrzodzeń przyczynia się też zaburzenie krążenia w obrębie tętnic kończyn dolnych i wynikającego z tego niedokrwienie. Większość owrzodzeń udaje się skutecznie leczyć. Trzeba jednak pamiętać, że wiele amputacji z powodu cukrzycy poprzedza rozwój owrzodzenia, dlatego tak ważne jest, aby każdą zmianę na stopie pacjenci zgłaszali lekarzowi. 

Amputacja nogi

Amputacja nogi jest najcięższym powikłaniem stopy cukrzycowej, które działa negatywnie na zdrowie fizyczne i psychiczne pacjenta. Wskazaniem do wykonania tak drastycznej operacji jest zagrożenie życia spowodowane stanem zapalnym lub dużą martwicą w obrębie nóg. Szacuje się, że na świecie co 20 sekund dochodzi do utraty nogi u chorych na cukrzycę. W ciągu całego życia u 15% diabetyków zachodzi potrzeba usunięcia nogi. Co ważne temu powikłaniu można skutecznie zapobiegać.

Infekcja 

Zakażenie to kolejne groźne powikłanie związane ze stopą cukrzycową. Przyczynia się do niego również uszkodzenie nerwów oraz niedokrwienie, wywołane hiperglikemią. Możliwe objawy to:

• zaczerwienienie skóry,
• większa temperatura skóry,
• obrzęk,
• ból,
• obecność ropnej wydzieliny,
• nieprzyjemny zapach.

Do rozwoju zakażenia mogą przyczyniać się m.in. gronkowiec złocisty, E. coli, paciorkowce czy enterokoki.

Infekcja jest groźna, ponieważ w dużym stopniu zwiększa ryzyko, że u osoby chorej na cukrzycę konieczne będzie przeprowadzenie amputacji kończyny. Przewlekle podniesione stężenie glukozy we krwi prowadzi też do zaburzeń układu odpornościowego, co może przyczynić się do rozwinięcia zakażenia a także przeszkadza w prawidłowym gojeniu się ran.

Artropatia Charcota (staw Charcota)

Rzadkim powikłaniem stopy cukrzycowej jest artropatia Charcota, nazywana też stawem Charcota. Jest to postępujące zniszczenie układu kostno-stawowego stopy, które prowadzi do urazów, złamań i deofrmacji stopy. Możliwe objawy to:

• zaczerwienienie stopy,
• podwyższona temperatura skóry,
• obrzęk,
• deformacja w wyniku uszkodzenia kości i stawów.

Pacjenci często doświadczają przy tym trudno gojących się owrzodzeń. Ich życie może być zagrożone, jeżeli dojdzie do zakażenia. Wtedy konieczna jest często amputacja. Artropatia Charcota może być skutecznie leczona zarówno poprzez stabilizację stopy, odciążenie, jak i środki farmakologiczne. Osobne postępowanie dotyczy ewentualnie współwystępujących owrzodzeń oraz zapalenia kości i szpiku kostnego.

Profilaktyka stopy cukrzycowej

Każdy diabetyk powinien wiedzieć, jak zapobiegać wystąpieniu zespołu stopy cukrzycowej. A da się to zrobić. Chorujący na cukrzycę powinni regularnie i wnikliwie kontrolować stan stóp, dbać o leczenie i właściwy poziom cukru we krwi. Jeśli pacjent zauważy jakiekolwiek niepokojące zmiany w obrębie stóp, natychmiast powinien zgłosić się do lekarza.

Mycie stóp w gorącej wodzie, intensywne ścieranie naskórka tarką, zbyt krótkie obcinanie paznokci i lekceważenie zadrapań oraz urazów to najczęstsze błędy popełniane przez diabetyków w pielęgnacji stóp
– przestrzega Polskie Stowarzyszenie Diabetyków.

Aby zapobiegać stopie cukrzycowej, należy:

• kontrolować ogólny stan zdrowia - stężenie glukozy we krwi, ciśnienie tętnicze, poziom cholesterolu,
• oglądać stopy - wierzch, podeszwy i palce oraz przestrzeń między nimi; zaniepokoić powinny pęknięcia, zrogowacenia naskórka, zmiany zabarwienia skóry, owrzodzenia,
• dbać o higienę stóp - myć je w letniej wodzie, dokładnie osuszać i natłuszczać,
• nosić wygodne buty - obuwie osób chorujących na cukrzycę nie może uciskać stóp, do butów można dobrać specjalne wkładki odciążające stopy, w przypadku deformacji stóp, buty powinny być wykonane na zamówienie; wkładka wewnętrzna powinna być 1/2-1 numeru większa niż stopa,
• unikać chodzenia boso i zakładania butów na gołe stopy,
• unikać noszenia odkrytych butów jak klapki, sandały
• w domu nosić kapcie z miękkiej skóry z zakrytymi palcami, aby zapobiec urazom
• sprawdzać, czy w butach nie ma przedmiotu przed ich włożeniem,
• unikać przyklejania plastrów do stóp,
• uszkodzenie skóry dezynfekować octeniseptem do czasu wizyty u lekarza (nie wolno używać: wody utlenionej, rywanolu, jodyny, nadmanganianu potasu),
• zrezygnować z przekłuwania pęcherzy na stopach,
• spacerować, maszerować - umiarkowany wysiłek fizyczny poprawi ukrwienie stóp,
• rzucić palenie papierosów,
• unikać przegrzewania stóp.

Jeśli chory zauważy np. wrastający paznokieć, najlepiej udać się do specjalisty, aby nie nabawić się rany czy stanu zapalnego. W wielu gabinetach wykonywany jest pedicure leczniczy. 

Jak pielęgnować paznokcie aby zapobiec stopie cukrzycowej?

Kilka ważnych zasad dotyczących pielęgnacji paznokci stóp:

• paznokcie powinny być skracane co 4-6 tygodni za pomocą jednorazowych pilniczków,
• nie wolno używać nożyczek i cążków,
• paznokcie powinny mieć taką długość, aby chroniły opuszkę palca przed urazami,
• brzegów paznokci nie należy zaokrąglać,
• ważne jest też nakładanie kremu nawilżającego na paznokcie.

Mycie stóp

Zapobieganie stopie cukrzycowej obejmuje również właściwe mycie. Zasady, o których trzeba pamiętać:

• stopy nie powinny być zbyt długo moczone w wodzie,
• optymalna temperatura wody to 37°C,
• do mycia stóp należy używać środków o pH około 5,5, dzięki czemu nie zniszczymy ochronnej warstwy skóry; szare mydło jest odradzane,
• po myciu stopy należy delikatnie i dokładnie osuszyć miękkim ręcznikiem lub jednorazowymi chusteczkami higienicznymi,
• zalecany kierunek mycia stóp to od stopy do góry.

W codziennej pielęgnacji ważne jest również używanie kosmetyków nawilżających skórę stóp, np. linomag lub alantan.

Ćwiczenia stóp

Ważnym elementem profilaktyki stopy cukrzycowej jest gimnastyka stóp. Wynika to z faktu, że ćwiczenia poprawiają przepływ krwi przez kończyny. Proponowane ćwiczenia to:

• zginanie i prostowanie stóp,
• kręcenie "kółek" stopami w trakcie siedzenia,
• zginanie i prostowanie palców,
• chodzenie na palcach,
• podnoszenie chusteczki palcami z podłogi.

Ćwiczenia nie powinny być zbyt intensywne, a przed ich wykonywaniem należy skonsultować się z lekarzem.

Źródła:

Waldemar Karnafel, Profilaktyka stopy cukrzycowej. Praktyczne rady, Wydawnictwo Medyk 2018,

Waldemar Karnafel, Zespół stopy cukrzycowej, PZWL Wydawnictwo Lekarskie 2013.

Wykorzystano fragmenty artykułu Małgorzaty Germak, którego treść została pierwotnie opublikowana 29.11.2019.

Czytaj także:
Ten wstydliwy problem może być objawem cukrzycy. Mało kto łączy go z chorobą
Objawy cukrzycy: wczesne i nietypowe
Kobiety chorują na cukrzycę inaczej niż mężczyźni. Jest dla nich groźniejsza

Uwaga! Powyższa porada jest jedynie sugestią i nie może zastąpić wizyty u specjalisty. Pamiętaj, że w przypadku problemów ze zdrowiem należy bezwzględnie skonsultować się z lekarzem!