Metformina może wywoływać wiele skutków ubocznych. Czy powszechnie stosowany lek na cukrzycę jest szkodliwy?

fot. Adobe Stock, LIGHTFIELD STUDIOS

Spis treści:

1. Jak działa metformina?
2. Czy metformina jest szkodliwa? 
3. Skutki uboczne metforminy
4. Dolegliwości żołądkowo-jelitowe po metforminie
5. Niedobór witaminy B12 a metformina
6. Metformina a kwasica mleczanowa
7. Hipoglikemia po metforminie
8. Inne skutki uboczne 
9. Jak zapobiegać skutkom ubocznym metforminy?
10. Przeciwwskazania do przyjmowania metforminy

Jak działa metformina?

Metformina jest podstawowym lekiem w terapii cukrzycy typu 2. Jej działanie polega na zmniejszeniu insulinooporności. Chorzy na cukrzycę mogą przyjmować ten lek przez wiele lat. Polskie Towarzystwo Diabetologiczne zaleca stosowanie metforminy jako leku pierwszego wyboru zarówno w monoterapii, jak i leczeniu skojarzonym z innymi lekami przeciwcukrzycowymi i insuliną.

Metformina zaczyna przynosić korzyści po kilku dniach stosowania. Mechanizm jej działania polega na uaktywnianiu enzymu kinazy zależnej od AMP, który kontroluje wykorzystanie energii przez komórki. W efekcie lek poprawia wrażliwość tkanek na insulinę (zmniejsza insulinooporność). Dodatkowo metformina hamuje glukoneogenezę, co oznacza, że zmniejsza ilość glukozy wyprodukowanej pomiędzy posiłkami w wątrobie. Lek obniża też przyswajanie węglowodanów z przewodu pokarmowego. To wszystko prowadzi do najważniejszego skutku terapeutycznego, a więc obniżenia stężenia glukozy w organizmie chorego na cukrzycę.

Czy metformina jest szkodliwa? 

Metformina jest lekiem bezpiecznym, który nawet przy wieloletnim stosowaniu nie powoduje uszkodzenia narządów wewnętrznych. Jest też dobrze tolerowana, chociaż na początku stosowania u około 30% pacjentów pojawiają się dolegliwości ze strony układu pokarmowego. 

W rzadkich przypadkach stosowanie leku podowowało reakcję alergiczną. Metformina nie wywołuje hipoglikemii, w przeciwieństwie np. do insuliny, której przyjmowanie wiąże się z takim ryzykiem. Hipoglikemia po metforminie może wystąpić, gdy jest ona przyjmowana z innymi lekami oraz przy nadużywaniu alkoholu.

W rzadkich przypadkach leczenia tym środkiem może rozwinąć się stan zagrożenia życia zwany kwasicą mleczanową, o której więcej przeczytasz niżej.

Metformina nie jest szkodliwą substancją, choć może wywołać dolegliwości, które zmniejszą komfort leczenia. Czasami są one na tyle dokuczliwe, że stają się powodem rezygnacji z terapii tym lekiem.

Skutki uboczne metforminy

Jak każdy lek również metformina może powodować działania niepożądane. Najczęściej pojawiają się dolegliwości ze strony układu pokarmowego: nudności, wymioty, biegunki, bóle brzucha oraz utrata apetytu. 

Według pracy ekspertów z Uniwersytetu Medycznego w Lublinie skutki uboczne po metforminie występują u jednej trzeciej pacjentów, są dwukrotnie rzadsze przy stosowaniu formy o przedłużonym uwalnianiu, chociaż częściej wtedy występują biegunki i wzdęcia. 

Najpoważniejszym skutkiem ubocznym związanym ze stosowaniem metforminy jest kwasica mleczanowa. W dłuższej perspektywie lek może powodować niedobory witaminy B₁₂. Niektórzy pacjenci skarżą się na bóle głowy, osłabienie, nadmierne pocenie się czy dyskomfort w klatce piersiowej.

Najczęstsze skutki uboczne metforminy ustępują samoistnie. W wyjątkowych sytuacjach konieczne może być odstawienie leku.

Dolegliwości żołądkowo-jelitowe po metforminie

Metformina szczególnie na początku terapii może powodować różne dolegliwości ze strony układu pokarmowego. Często występujące skutki uboczne to:

• Nudności – aby je złagodzić, przyjmuj metforminę razem z jedzeniem lub bezpośrednio po nim i popij szklanką wody. Lekarz może zalecić powolne zwiększanie dawki przez kilka tygodni, co także daje pozywtyny efekt.
• Wymioty – aby uniknąć odwodnienia, często pij wodę małymi łykami. Pamiętaj też, że jeżeli przyjmujesz inne leki albo środki antykoncepcyjne, to z powodu wymiotów, mogę one nie być skuteczne.  
• Biegunka – pij dużo płynów, aby zapobiec odwodnieniu. 
• Ból brzucha – unikaj przejadania się, pij wodę regularnie mniejszymi porcjami, połóż poduszkę rozgrzewającą na brzuch, ale przede wszystkim przyjmuj lek wraz z jedzeniem.
• Utrata apetytu – postaraj się jeść posiłki w porach, kiedy zwykle odczuwałeś głód. Na tę dolegliwość nie ma dobrego sposobu, na szczęście jest to objaw przejściowy. 
• Metaliczny posmak w ustach – doraźnie może pomóc żucie gumy bez cukru lub liści mięty, mycie zębów po posiłkach, nawodnienie organizmu, unikanie palenia papierosów i wypróbowanie różnych przypraw.

Większość skutków ubocznych metforminy ustępuje w ciągu kilku dni lub tygodni. Przyzwyczajenie organizmu do leku może zająć około 6-10 tygodni, ponieważ dolegliwości mogą wracać po każdym zwiększeniu dawki. Jeżeli tak się nie dzieje, należy zgłosić to lekarzowi.

Niedobór witaminy B₁₂ a metformina

Przyjmowanie metforminy przez dłuższy czas może prowadzić do niedoboru witaminy B₁₂. Jest to rzadkie działanie niepożądane. Objawy to:

• zmęczenie,
• osłabienie mięśni,
• bolesny, czerwony język,
• owrzodzenia jamy ustnej,
• zaburzenia widzenia,
• blada lub żółta skóra.

Jeżeli doszło do obniżenia witaminy B₁₂, lekarz może przepisać suplementację.

Metformina a kwasica mleczanowa

Rzadkim i zagrażającym życiu skutkiem ubocznym leczenia metforminą jest kwasica mleczanowa. Rozwija się w około 1 na 30 000 przypadków. Kwasica mleczanowa jest spowodowana nagromadzeniem się w organizmie mleczanu, którego nie można szybko wyeliminować. W rezultacie pojawiają się nagłe objawy kwasicy mleczanowej:

• złe samopoczucie,
• wymioty,
• ból brzucha,
• skurcze mięśni,
• ogólnie złe samopoczucie w połączeniu z silnym zmęczeniem,
• trudności z oddychaniem,
• zmniejszenie temperatury ciała i spowolnienie akcji serca.

Część pacjentów jest bardziej narażona na rozwinięcie się kwasicy mleczanowej. Są to osoby nadużywające alkoholu, w podeszłym wieku, z niewydolnością wątroby lub nerek, zaawansowaną niewydolnością serca, ciężką infekcją czy po poważnej operacji. W razie wystąpienia objawów konieczne jest jak najszybsze leczenie w szpitalu.

Hipoglikemia po metforminie

Metformina zwykle nie powoduje hipoglikemii, jednak stosowanie jej wraz z innymi lekami przeciwcukrzycowymi może spowodować niebezpieczne obniżenie poziom cukru we krwi. Może temu sprzyjać intensywny wysiłek fizyczny, nadużywanie alkoholu lub dieta zbyt uboga w kalorie. 

Objawy hiperglikemii:

• silnie odczuwany głód,
• drażliwość i niepokój,
• osłabienie,
• pocenie się,
• bladość skóry,
• szybsze bicie serca (tachykardia),
• parestezje (mrowienie, drętwienie kończyn, ust),
• nudności i wymioty,
• kwaśny oddech (przypominający kwaśne jabłka, wino),
• splątanie,
• senność.

W razie wystąpienia objawów hipoglikemii należy jak najszybciej skonsultować się z lekarzem oraz podjąć działanie, które poprawi glikemię. Wskazane jest napicie się słodkiego napoju, np. słodzonej herbaty, soku, coli, a następnie zjedzenie czegoś, co dostarczy organizmowi węglowodanów złożonych, np. kanapki. Jeśli osoba jest nieprzytomna, trzeba wezwać karetkę pogotowia.  

Inne skutki uboczne

Metformina może powodować inne skutki uboczne niewymienione wyżej. Zawsze przed zastosowaniem leku powinniśmy zapoznać się z informacjami zawartymi w ulotce. W trakcie leczenia metforminą u niektórych pacjentów pojawiają się m.in.:

• osłabienie,
• bóle głowy,
• reakcja alergiczna,
• nadmierne pocenie się,
• nieżyt nosa,
• dyskomfort w klatce piersiowej.

Warto pamiętać, że metformina może wchodzić w interakcje z innymi lekami. Przykładowo stosowanie jej jednocześnie z bupropionem, lekiem podawanym przy uzależnieniu od papierosów oraz depresji, zwiększa ryzyko kwasicy mleczanowej.

W połączeniu z niektórymi lekami metformina może wywołać niedocukrzenie. Chodzi np. o inne leki przeciwcukrzycowe, insulinę czy popularne niesteroidowe leki przeciwzapalne. 

Zawsze przed zastosowaniem dodatkowo środków farmakologicznych powinniśmy przeczytać informacje zawarte w ulotce lub skonsultować się z lekarzem.

Jak zapobiegać skutkom ubocznym metforminy?

Skutkom ubocznym terapii metforminą można zapobiegać poprzez przyjmowanie leku zgodnie z zaleceniami i wskazanym dawkowaniem. Lekarz może zdecydowac o stopniowym zwiększaniu dawki co kilka dni aż do pożądanej ilości. Dolegliwościom przeciwdziała przyjmowanie tabletek wraz z jedzeniem lub krótko po nim.

Możliwe jest też zastosowanie preparatów o powolnym uwalnianiu, które są przyjmowane raz dziennie z kolacją. Z obserwacji naukowców wynika, że lek w takiej postaci jest lepiej tolerowany i rzadziej wywołuje działania niepożądane.

Ważne są również regularne wizyty u lekarza i badania (szczególnie nerek), dzięki czemu można zapobiec poważnym następstwom terapii metforminą, w tym kwasicy i niedokrwistości z powodu niedoborów składników odżywczych.

Przeciwwskazania do przyjmowania metforminy

Rekomendacje dotyczące tego, kto nie powinien przyjmować metforminy, zmieniały się na przestrzeni lat. Aktualnie przyjmuje się, że lek nie powinien być stosowany w przypadku:

• alergii na składniki leku, 
• ostrych stanów takich jak odwodnienie, ciężka infekcja, wstrząs, 
• ciężkich lub przewlekłych chorób takich jak niewydolność serca, niewydolność oddechowa, niedawno przebyty zawał serca,
• niewydolności wątroby,
• alkoholizmu i ostrego zatrucia alkoholem,
• kwasicy metabolicznej,
• karmienia piersią,
• niewydolności nerek (GFR < 30 ml/min).

Zdarza się, że metformina jest przepisywana pacjentom pomimo przeciwwskazań. Jedno z badań dowiodło, że dotyczy to aż jednej czwartej chorych. 

Chociaż metformina jest lekiem bezpiecznym i dobrze tolerowanym, to należy zachować ostrożność podczas jej stosowania. Przede wszystkim ważna jest czujność w zakresie objawów kwasicy mleczanowej oraz hipoglikemii. Ważne jest, aby nigdy nie zmieniać samodzielnie dawki leku przepisanej przez lekarza, oraz regularnie poddawać się badaniom kontrolnym. Dzięki temu można zapobiec skutkom ubocznym. 

Źródła:

Corcoran C, Jacobs TF. Metformin. [Updated 2023 Aug 17]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2024 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK518983/,

Nasri H, Rafieian-Kopaei M. Metformin: Current knowledge. J Res Med Sci. 2014 Jul;19(7):658-64. Erratum in: J Res Med Sci. 2024 Jan 30;29:6. PMID: 25364368; PMCID: PMC4214027,

Rodríguez-Gutiérrez R, Montes-Villarreal J, Rodríguez-Velver KV, González-Velázquez C, Salcido-Montenegro A, Elizondo-Plazas A, González-González JG. Metformin Use and Vitamin B12 Deficiency: Untangling the Association. Am J Med Sci. 2017 Aug;354(2):165-171. doi: 10.1016/j.amjms.2017.04.010,

Grzegorz Dzida, Piotr Gajda, Dorota Kuzemko, Metformina w codziennej praktyce lekarskiej, Lekarz POZ 2/2017,

Grzegorz Mizerski, Magdalena Dziurzyńska, Andrzej Jaroszyński, Wpływ postaci metforminy na częstość występowania objawów niepożądanych, Forum Medycyny RodzinnejTom 9, Nr 2 (2015).

Czytaj także:
Objawy cukrzycy: wczesne i nietypowe
Przeziębienie wpływa na poziom cukru we krwi. O tym powinni pamiętać nie tylko diabetycy
Metformina na odchudzanie - skuteczność i działania niepożądane. Kto może przyjmować metforminę, żeby schudnąć?
Metformina a odchudzanie - czy warto po nią sięgnąć?

Uwaga! Powyższa porada jest jedynie sugestią i nie może zastąpić wizyty u specjalisty. Pamiętaj, że w przypadku problemów ze zdrowiem należy bezwzględnie skonsultować się z lekarzem!