Krztusiec u niemowląt i dorosłych – objawy, diagnostyka, leczenie, zapobieganie

fot. Adobe Stock, Louis-Photo

Spis treści:

1. Czym jest krztusiec?
2. Krztusiec – objawy
3. Diagnostyka krztuśca
4. Leczenie krztuśca
5. Napadowy kaszel – jak go łagodzić?
6. Krztusiec – powikłania
7. Jak długo krztusiec jest zaraźliwy?
8. Jak zapobiegać krztuścowi? Szczepionka przeciwko krztuścowi
9. Krztusiec u dzieci
10. Krztusiec u niemowląt
11. Krztusiec u dorosłych
12. Krztusiec u kobiet w ciąży
13. Szczepienie na krztusiec w ciąży

Czym jest krztusiec?

Krztusiec jest ostrą chorobą zakaźną występującą najczęściej u dzieci. Wywołuje ją Gram-ujemna bakteria Bordetella pertussis. Pałeczki bakterii atakują drogi oddechowe chorego, co prowadzi do wystąpienia głównego objawu, jakim są częste, męczące napady kaszlu, które mogą trwać kilka tygodni. Jest to groźna choroba, zwłaszcza dla małych dzieci. Może prowadzić do niepełnosprawności, a w najcięższych przypadkach – do śmierci.

Krztusiec w Polsce

W Polsce liczba zgłoszonych zachorowań na krztusiec w styczniu i lutym 2024 roku wyniosła 326 przypadków. Jest to o ponad 2 razy więcej niż w tym samym okresie w poprzednim roku. W ostatnich latach liczba zachorowań na koklusz wahała się od kilkuset do prawie 7 tys. rocznie (w 2016 roku). W ciągu ostatnich miesięcy obserwuje się wzrost zakażeń.  

Jak dochodzi do zarażenia pałeczką krztuśca?

Krztusiec rozprzestrzenia się zazwyczaj poprzez duże kropelki oddechowe powstające podczas kaszlu lub kichania. Źródłem zakażenia krztuśca są wszyscy chorzy ludzie nawet jeżeli byli wcześniej zaszczepieni przeciwko tej chorobie. Do transmisji dochodzi nie tylko drogą powietrzno-kropelkową, ale też pośrednio przez kontakt z wydzielinami z dróg oddechowych zakażonej osoby. Można się więc zarazić, kiedy używamy wspólnych przedmiotów, a później brudnymi rękami dotykamy twarzy.

Krztusiec – objawy

W pierwszym etapie krztusiec może przebiegać bezobjawowo lub przypominać przeziębienie (faza nieżytowa). Okres wylęgania choroby trwa 1-2 tygodni (zwykle 7 dni). Dopiero po fazie nieżytowej pojawiają się charakterystyczne objawy:

• kaszel pojawiający się napadowo (początkowo suchy kaszel, a następnie przechodzący w mokry kaszel),
• duszność,
• zaczerwienienie lub zasinienie na twarzy,
• odkrztuszanie wydzieliny,
• świst, rzężenie podczas oddychania,
• mimowolne oddanie stolca lub moczu,
• wymioty,
• wybroczyny na twarzy,
• ból gardła,
• katar,
• stan podgorączkowy lub gorączka,
• zapalenie spojówek,
• osłabienie.

Objawy mogą nasilać się w nocy, uniemożliwiając choremu sen. Spazmatyczne napady kaszlu pojawiają się bardzo często i mogą być długotrwałe, co – szczególnie w przypadku dzieci i osób starszych – prowadzi do wyczerpania. W niektórych przypadkach przedłużający się kaszel może kończyć się wymiotami. Zdarza się, że w wyniku wysiłku dochodzi po pęknięć drobnych naczyń krwionośnych na twarzy i w gałkach ocznych. Kaszel mogą wywoływać jedzenie, śmiech, płacz albo badanie gardła. Zazwyczaj jest bardziej nasilony w nocy. U bardzo małych dzieci jedynymi objawami krztuśca mogą być drgawki i bezdechy. 

Fazy choroby

W przypadku krztuśca przebieg choroby charakteryzuje się występowaniem trzech etapów:

• etap nieżytowy (trwa 7-14 dni) – występuje nieżyt dróg oddechowych, przypominający przeziębienie, stany podgorączkowe, pokasływanie,
• etap kaszlu napadowego (trwa 4-8 tygodni) – głównym objawem jest gwałtowny kaszel (bez brania oddechu) z charakterystycznym tzw. pianiem koguta; występują od kilku do kilkunastu razy na dobę; towarzyszą im inne objawy, w tym duszność, niepokój, wytrzeszcz oczu, sinica, powiększenie żył szyjnych, wybroczyny na twarzy, wymioty, u niemowląt mogą wystąpić sinica i bezdech; pomiędzy napadami dziecko jest osłabione, ma obrzękniętą twarz,
• etap zdrowienia (trwa 1-2 tygodni) – objawy są mniej nasilone i występuje coraz mniej napadów w ciągu dnia, choroba stopniowo ustępuje. 

Diagnostyka krztuśca

Rozpoznanie krztuśca ustala się na podstawie wywiadu lekarskiego. Pomocne są badania mikrobiologiczne albo serologiczne. Lekarz może zlecić hodowlę bakteryjną na podstawie próbki pobranej z nosogardzieli. Niestety wyniki są często fałszywie ujemne, szczególnie gdy pacjent otrzymał już antybiotyk lub był szczepiony. Inne przydatne badania w ramach diagnostyki kokluszu to badanie PCR i badanie serologiczne, które może wykryć przeciwciała skierowane przeciwko bakterii krztuśca.

Test na krztusiec z apteki 

Testy na krztusiec nie są dostępne w aptekach. Diagnostyka jest prowadzona w laboratoriach. Badania, które pozwalają wykryć tę chorobę, to hodowla bakterii na podstawie wymazu z dróg oddechowych albo badanie serologiczne na obecność przeciwciał (badanie z krwi).

Leczenie krztuśca

Krztusiec to choroba zakaźna, z którą należy zgłosić się do lekarza. Leczenie polega na zastosowaniu kuracji antybiotykowej. Lekarz dobierze rodzaj oraz dawkę leku, która będzie odpowiednia dla wieku, wagi i stanu zdrowia chorego.

Chory na czas leczenia powinien zostać w domu. Około 30% osób wymaga pobytu w szpitalu. Nie należy zapominać o nawodnieniu organizmu oraz lekkostrawnej diecie, szczególnie jeśli chory wymiotuje. Dobrze zadbać również o regularne wietrzenie pokoju, w którym przebywa chory.

Napadowy kaszel – jak go łagodzić?

Główny i najbardziej uciążliwy objaw krztuśca, czyli kaszel, jest spowodowany produkcją przez bakterie toksyny krztuścowej, która wywołuje martwicę nabłonka w obrębie dróg oddechowych. Zakłóca to wytwarzanie śluzu (staje się on gęsty i lepki) i wpływa na odruch kaszlowy. Niestety nie ma leków o działaniu łagodzącym kaszel krztuścowy, gdy choroba jest w fazie rozwiniętej. Należy unikać czynników, które mogą podrażniać drogi oddechowe. Ważne jest nawadnianie i nawilżanie powietrza. W niektórych przypadkach konieczny jest pobyt w szpitalu, nawodnienie przez kroplówki, a niekiedy również tlenoterapia.

Krztusiec – powikłania

Krztuśca nie wolno lekceważyć, szczególnie w przypadku dzieci i osób starszych. Choroba stwarza duże ryzyko komplikacji, które mogą mieć poważne skutki dla zdrowia, a nawet życia. Powikłania po krztuścu to m.in.:

• zapalenie płuc,
• zapalenie oskrzeli,
• zapalenie ucha środkowego,
• uszkodzenie układu nerwowego (krztuścowe uszkodzenie mózgu), związane z niedotlenieniem oraz nadciśnieniem żylnym,
• niewydolność krążeniowo-oddechowa,
• zapalenie mózgu, 
• niedożywienie,
• krwotoki.

W przypadku niemowląt i małych dzieci dochodzi do bezdechów, które mogą skończyć się nawet śmiercią. Groźne powikłania występują również u seniorów, szczególnie jeśli zmagają się oni z chorobami przewlekłymi.

Jak długo krztusiec jest zaraźliwy?

Krztusiec jest najbardziej zaraźliwy w fazie nieżytowej choroby. Do zarażenia innej osoby może dojść też w ciągu 2-3 tygodni trwania kaszlu napadowego. W przypadku antybiotykoterapii zaraźliwość utrzymuje się przez 5-7 dni od rozpoczęcia leczenia.

Jak zapobiegać krztuścowi? Szczepionka przeciwko krztuścowi

Zapobieganie chorobie to przede wszystkim szczepienia ochronne. W Polsce obowiązkowe jest szczepienie przeciw krztuścowi, które podaje się:

• w 3-dawkowym schemacie niemowlętom w wieku 2, 4 i 5-6 miesiąca życia,
• dawka uzupełniająca: 16-18 m. ż.,
• dwie dawki przypominające: 6 r. ż. i 14 r. ż. 

Szczepienia zalecane (podawane raz na 10 lat) skierowane są do osób dorosłych, szczególnie pracujących z noworodkami i niemowlętami. Przyjmuje się, że szczepionka na krztusiec daje ochronę na około 10-12 lat. Odporność poszczepienna z czasem spada, dlatego konieczne są dawki przypominające, aby ją utrzymać.

Krztusiec u dzieci

Na krztusiec zwykle chorują dzieci do 4. roku życia. Koklusz szybko rozprzestrzenia się drogą kropelkową. Wystarczy kontakt z chorym, który kicha lub kaszle. Dzieci często zarażają się w żłobku, przedszkolu lub szkole. W przypadku niemowląt, zwykle dochodzi do zarażenia przez osobę dorosłą. Leczenie starszych dzieci zwykle odbywa się w warunkach domowych, jednak w przypadku niemowląt często niezbędna jest hospitalizacja.

Krztusiec u niemowląt

Niemowlęta, a zwłaszcza dzieci poniżej 6. miesiąca życia, są szczególnie narażone na ciężki przebieg choroby i jej powikłania. Przyjęcie szczepionki przez kobietę w ciąży w 3 trymestrze chroni noworodka. To właśnie u noworodków współczynnik śmiertelności z powodu krztuśca jest najwyższy. Nawet po wyzdrowieniu mogą pozostać trwałe uszkodzenia płuc. Jedno z niemieckich badań wykazało, że u 24% niemowląt < 6. miesiąca po zachorowaniu na koklusz rozwijają się poważne powikłania. Najskuteczniejszą formą zapobiegania zachorowaniu u tak małego dziecka są szczepienia. 

Krztusiec u dorosłych

Krztusiec uznawany jest za chorobę wieku dziecięcego, lecz zdarza się, że na krztusiec chorują również osoby dorosłe. Koklusz u dorosłych bywa niezdiagnozowany lub źle zdiagnozowany. Czasem chory leczony jest w kierunku innych schorzeń układu oddechowego, astmy lub alergii. Przy podejrzeniu krztuśca, warto poprosić lekarza o szczegółową diagnostykę, która pozwoli potwierdzić lub wkluczyć chorobę.

Choroba może być szczególnie niebezpieczna w przypadku osób starszych. U seniorów, zmagających się z chorobami przewlekłymi, spazmatyczne ataki kaszlu mogą prowadzić do wyczerpania, a także groźnych powikłań.

Objawy krztuśca u dorosłych są takie, jak u dzieci, lecz zazwyczaj są łagodniejsze. Może pojawić się tylko kaszel. Duże kanadyjskie badanie wykazało, że u nastolatków i dorosłych występowały:

• kaszel (trwał średnio 8 tygodni, a przez 6 tygodni był silny),
• 84% zgłosiło męczący nocny kaszel,
• 46% – wymioty,
• 14% – bezdech utrzymujący się przez 30 sekund po kaszlu.

U dorosłych odnotowano więcej powikłań niż u młodzieży, co może mieć związek ze spadkiem odporności poszczepiennej. 

W innym badaniu zauważono, że tylko u 8% występował charakterystyczny okrzyk po kaszlu.

Powikłania dotyczyły 23% dorosłych pacjentów i obejmowały one:

• zapalenie ucha środkowego,
• zapalenie płuc,
• nietrzymanie moczu,
• złamanie żeber,
• znaczną utratę masy ciała,
• migreny,
• rozwarstwienie tętnicy szyjnej,
• omdlenia po kaszlu,
• utratę pamięci.

Krztusiec u kobiet w ciąży

Zachorowanie na krztusiec w czasie ciąży nie stwarza zagrożenia dla dziecka i matki, chyba że infekcja jest nadal zakaźna w trakcie narodzin. Choroba nie przenosi się na płód i nie powoduje wad wrodzonych. Dorośli, którzy byli szczepieni w dzieciństwie, zazwyczaj przechodzą zakażenie łagodnie i nie zagraża ono ciąży.

Aby jednak zapewnić maluchowi na wczesnym etapie życia ochronę, kobietom w III trymestrze ciąży zaleca się szczepienie. W przypadku kontaktu z chorym lekarz może zaproponować profilaktyczne przyjmowanie antybiotyków. 

Szczepienie na krztusiec w ciąży

Badania dowodzą, że szczepienie przeciw krztuścowi w ciąży wykonane w odpowiednim czasie zapewnia dziecku ochronę przed chorobą po narodzeniu. Szczepienie przeciwko krztuścowi w ciąży jest szczepieniem zalecanym. Jest to szczepienie dTap, skojarzone przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi.

Optymalnym czasem jego przyjęcia jest okres między 26. a 32. tygodniem ciąży, ponieważ po 14 dniach od szczepienia występuje maksymalna produkcja przeciwciał, a ich transfer przez łożysko pojawia się po 30. tygodniu ciąży. Zaszczepienie się w odpowiednim czasie gwarantuje dziecku najlepszą ochronę w okresie największego ryzyka, czyli przed rozpoczęciem serii szczepień niemowlęcia.

Źródła:

Lauria AM, Zabbo CP. Pertussis. [Updated 2022 Oct 7]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2024 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK519008/,

Decker MD, Edwards KM. Pertussis (Whooping Cough). J Infect Dis. 2021 Sep 30;224(12 Suppl 2):S310-S320. doi: 10.1093/infdis/jiaa469,

Nieves DJ, Heininger U. Bordetella pertussis. Microbiol Spectr. 2016 Jun;4(3). doi: 10.1128/microbiolspec.EI10-0008-2015,

Katarzyna Rosłonkiewicz-Wiechowska, Krztusiec — stara choroba i nowe metody zapobiegania, Forum Medycyny Rodzinnej 2017, tom 11, nr 3, 107–113.

Czytaj także:O czym świadczy przewlekły mokry kaszel? Rozpoznanie i leczenieJaki jest kaszel przy alergii? Łatwo pomylić go z kaszlem infekcyjnymMokry kaszel u dziecka – przyczyny, domowe sposoby, lekiZapalenie krtani u dziecka: objawy, ile trwa i jak powinno się je leczyćNajlepsze domowe sposoby na zapalenie krtani. Inhalacje, płukanki, zioła

Uwaga! Powyższa porada jest jedynie sugestią i nie może zastąpić wizyty u specjalisty. Pamiętaj, że w przypadku problemów ze zdrowiem należy bezwzględnie skonsultować się z lekarzem!