Zanim dojdzie do zajęcia opon mózgowo-rdzeniowych w organizmie rozwija się zakażenie np. w jamie nosowo-gardłowej, drogach oddechowych, układzie pokarmowym lub w obrębie skóry, następnie u niektórych chorych patogeny przenikają głębiej, powodując zakażenie płynu mózgowo-rdzeniowego, który powinien być substancją jałową, wolną od drobnoustrojów. Następnie zapalenie obejmuje opony pajęczą i miękką (cienkie błony otaczające mózg i rdzeń kręgowy) oraz przestrzeń podpajęczynówkową.
Za rozwój zapalenia opon mózgowych odpowiedzialne są najczęściej wirusy (np. enterowirusy, wirus świnki, flawiwirusy wywołujące kleszczowe zapalenie mózgu, wirus opryszczki HSV-2), a także bakterie (np. meningokoki, pałeczka hemofilna typu B (Hib), pneumokoki, Borrelia burgdorferi wywołująca boreliozę), rzadziej grzyby (najczęściej drożdżak Candida albicans), pasożyty lub czynniki nieinfekcyjne (np. niektóre leki, zatrucie metalami ciężkimi, sarkoidoza).
Spis treści:
- Objawy zapalenia opon mózgowych
- Przyczyny zapalenia opon mózgowych
- Zapalenie opon mózgowych a kleszczowe zapalenie mózgu
- Zapalenie opon mózgowych u dzieci
- Rozpoznanie i leczenie zapalenia opon mózgowych
- Zapobieganie zapaleniu opon mózgowych
Objawy zapalenia opon mózgowych
Objawy zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych to:
- objawy oponowe (objaw sztywności karku, objaw Brudzińskiego, objaw Kerniga) - są to główne objawy, jednak u osób starszych rzadziej się pojawiają,
- ból głowy (pulsujący lub rozpierający, nie działają na niego leki przeciwbólowe),
- wysoka gorączka (powyżej 39°C),
- światłowstręt,
- nudności i wymioty,
- spowolnienie pracy serca (bradykardia),
- niewydolność oddechowa,
- w przypadku zapalenia mózgu mogą pojawić się zaburzenia świadomości, śpiączka, drgawki, niedowłady,
- inne objawy towarzyszące w zależności od przyczyny zakażenia, np. w meningokokowym zapaleniu opon mózgowych występują wybroczyny na skórze, szczególnie na nogach, w innych przypadkach może być widoczna opryszczka wargowa lub skórna, a także objawy ogólnoustrojowej reakcji zapalnej (SIRS).
Charakterystycznym objawem zapalenia opon mózgowych jest sztywność karku (opór i ból) przy próbie przyciągnięcia brody do mostka. Występuje w większości przypadków zapalenia opon mózgowych na tle bakteryjnym.
Zapalenie opon mózgowych wywołuje również objaw Brudzińskiego, który polega na odruchowym zgięciu kończyn dolnych w stawach biodrowych i kolanowych podczas przyciągania brody do klatki piersiowej (podczas badania sztywności karku).
U niektórych chorych występuje również objaw Kerniga, polegający na tym, że po zgięciu kończyny dolnej w stawie biodrowym u pacjenta leżącego na plecach, chory nie jest w stanie wyprostować nogi w stawie kolanowym.
Dodatkowym symptomem tej neuroinfekcji może być osłabienie mięśni, a u małych dzieci brak apetytu, płaczliwość, blada skóra i oprócz wybroczyn także ból kończyn dolnych.
Przyczyny zapalenia opon mózgowych
Czynniki, które mogą prowadzić do rozwoju zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, to bardzo rozległa grupa. Przyczynami zapalenia opon mózgowych mogą być:
- zakażenia wirusowe (3-5 przypadków na 100 tys. mieszkańców rocznie),
- zakażenia bakteryjne: ropne zapalenie (ok. 3 przypadków na 100 tys. mieszkańców rocznie) lub nieropne zapalenie (przeważnie gruźlicze - w Polsce stanowi kilkanaście zachorowań rocznie)
- zakażenia grzybicze,
- zakażenia pasożytnicze,
- czynniki nieinfekcyjne.
Przyczynami wirusowego zapalenia opon mózgowych, jak sama nazwa wskazuje, są zakażenia wirusowe. Chorobę wywołują zazwyczaj enterowirusy. To szeroka grupa drobnoustrojów odpowiedzialna za schorzenia o różnych objawach, często atakująca dzieci. Infekcje enetrowirusowe przeważnie powodują wysypki i zapalenie gardła, ale mogą też dotyczyć mięśni i układu nerwowego. Do enterowirusów zalicza się np. wirusa ECHO, wirusy Coxsackie, wirusa polio, a także patogen powodujący wirusowe zapalenie wątroby typu A. Innymi możliwymi przyczynami wirusowego ZOMR są zakażenia wirusem świnki, flawiwirusami (np. odkleszczowe zapalenie mózgu), wirusem opryszczki pospolitej, ospy wietrznej i półpaśca, wirusem EBV czy cytomegalowirusem.
Bakteryjne zapalenie opon mózgowych dzieli się na ropne i nieropne. Za ropne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych u dorosłych najczęściej odpowiadają zakażenia meningokokami, pneumokokami oraz Hib (pałeczką hemofilną typu B). U dzieci powyżej 5. roku życia – meningokokami i pneumokokami, a u dzieci poniżej 5. roku życia kolejno: meningokokami, Hib oraz pneumokokami. Nieropne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych o podłożu bakteryjnym powodują przeważnie prątki gruźlicy, krętki Borrelia lub Leptospira.
Grzybicze zapalenie opon mózgowych jest bardzo rzadkie. Głównymi przyczynami są kandydoza (zakażenie grzybami Candida albicans), ale też grzyby z gatunku Cryptococcus neoformans lub Aspergillus. Grzybicze zapalenia mogą mieć charakter ropnych lub nieropnych.
Ryzyko wystąpienia zapalenia opon mózgowych jest większe w przypadku m.in.:
- przebywania w zamkniętych zbiorowiskach: akademiki, koszary, internaty,
- korzystania z basenów publicznych,
- uzależnienia od narkotyków, alkoholizmu,
- niedoborów odporności (HIV, AIDS, leczenie immunosupresyjne po przeszczepach, terapia nowotworów),
- wieku powyżej 60 lat,
- wyniszczenia organizmu,
- cukrzycy,
- marskości wątroby,
- urazów czaszki,
- stanu po zabiegu neurochirurgicznym,
- oparzeń,
- leczenia inwazyjnego na oddziałach intensywnej terapii (np. po intubacji, tracheotomii),
- antybiotykoterapii.
Najczęściej do przeniknięcia drobnoustrojów do płynu mózgowo-rdzeniowego dochodzi przez krew, a w przypadku zakażeń bakteryjnych i grzybiczych także przez ciągłość tkanek np. po urazie czaszki lub wskutek powikłania przewlekłej infekcji ucha środkowego.
Zapalenie opon mózgowych a kleszczowe zapalenie mózgu
W Polsce notuje się przypadki odkleszczowego zapalenia opon mózgowych. Dochodzi do niego po zakażeniu flawiwirusami przenoszonymi przez kleszcze. Początkowo patogen wywołuje objawy grypopodobne, jak ogólne osłabienie, niewysoka gorączka, nieżyt górnych dróg oddechowych, bóle mięśni i stawów, a w przypadku dalszej inwazji i zajęcia ośrodkowego układ nerwowego (część przypadków) cięższe symptomy:
- wysoką gorączkę (nawet powyżej 40°C),
- silne bóle i zawroty głowy,
- wymioty,
- światłowstręt,
- obniżony nastrój,
- objawy neurologiczne, jak podwójne widzenie, niedowłady, sztywność karku, zaburzenia świadomości.
U 35%–58%, u których doszło do zajęcia ośrodkowego układu nerwowego, pozostają powikłania neurologiczne. W Polsce na kleszczowe zapalenie mózgu zapada rocznie od 150 do 250 osób. Przed zachorowaniem chroni szczepionka.
Zapalenie opon mózgowych u dzieci
Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych częściej występuje u dzieci niż u dorosłych. Szczególnie zagrożone są:
- dzieci przed ukończeniem 1. roku życia,
- dzieci przebywające w większych zbiorowiskach (żłobkach, przedszkolach, domach dziecka),
- z przewlekłym zapaleniem zatok lub ucha środkowego,
- chore na nowotwór,
- po zabiegach neurochirurgicznych,
- po urazach czaszki.
Najczęstszą przyczyną zapalenia opon mózgowych u dzieci poniżej 5. roku życia są meningokoki, pałeczka hemofilna typu B i pneumokoki, zaś u starszych dzieci - meningokoki i pneumokoki. Do zakażenia nimi dochodzi droga kropelkową, ale też poprzez bezpośredni kontakt z chorym albo przez ciągłość tkanek w wyniku urazu głowy czy zabiegów operacyjnych.
Możliwe objawy zapalenia opon mózgowych u dzieci to:
- wysoka gorączka,
- zimne stopy i dłonie,
- brak apetytu,
- nudności i wymioty
- światłowstręt,
- ból głowy,
- wybroczyny, krwiaki na skórze (zwłaszcza na nogach),
- rozdrażnienie,
- sztywność karku,
- drgawki.
U najmłodszych dzieci symptomy zapalenia opon mózgowych mogą nieco się różnić, zamiast gorączki może pojawić się niższa niż zwykle temperatura ciała, poza tym ogromny płacz, senność, sztywność ciała i szyi, brak apetytu, drażliwość, pulsujące ciemiączko lub uniesione, zażółcenie skóry.
Rozpoznanie i leczenie zapalenia opon mózgowych
Podstawą rozpoznania zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych jest badanie PMR (płynu mózgowo-rdzeniowego) i posiew w kierunku bakterii i grzybów. W przypadku podejrzenia zakażenia enterowirusami wykonuje się wymaz z gardła i odbytu. Dodatkowe badania to tomografia głowy, rezonans magnetyczny głowy, badania diagnostyczne w kierunku gruźlicy. Podjęte kroki w celu postawienia właściwej diagnozy zależą od objawów i podejrzewanej przyczyny ZOMR.
Leczenie zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych odbywa się w warunkach szpitalnych. Choremu podawane są antybiotyki (m.in. penicylina, cefotaksym, wankomycyna, ampicylina, amfoterycyna), dożylne płyny i leki przeciwbólowe, w razie potrzeby leki przeciwobrzękowe i przeciwzapalne oraz inne w zależności od objawów. Ponadto pacjent przebywa w zaciemnionej sali, zwykle odosobniony, gdyż każdy bodziec zmysłowy może powodować dodatkowe cierpienie. Jeśli stan pacjenta jest ciężki wówczas wymaga on hospitalizacji na oddziale anestezjologii i intensywnej terapii.
Co ważne, jeżeli istnieje podejrzenie ropnego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, leczenie antybiotykami należy rozpocząć jak najszybciej. Leki powinny być podane w ciągu 3 godzin od pierwszego kontaktu chorego z pracownikiem medycznym, a jeśli prawdopodobną przyczyną jest zakażenie meningokokowe to czas ten nie powinien przekroczyć 30 minut.
Brak leczenia ZOMR prowadzi do rozprzestrzenienia się choroby na tkankę nerwową mózgu, co określa się terminem zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu. W niektórych przypadkach choroba jest śmiertelna.
Rokowania w zapaleniu opon mózgowych
Najlepsze rokowania dotyczą wirusowego zapalenia opon mózgowych (śmiertelność < 1%). Gorsze perspektywy dotyczą pacjentów z bakteryjnym ropnym ZOMR (śmiertelność ok. 20%) oraz o podłożu gruźliczym (śmiertelność ok. 30%). Najgorzej rokują pacjenci z grzybiczym ZOMR, zgony w tym przypadku dotyczą dużego odsetka chorych .
Zapobieganie zapaleniu opon mózgowych
Bardzo ważna jest profilaktyka zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, której podstawą są szczepienia, np. przeciwko:
- Haemophilus influenzae typu B (Hib),
- gruźlicy,
- kleszczowemu zapaleniu mózgu,
- meningokokom,
- pneumokokom,
- wirusowi ospy i półpaśca.
Profilaktyka powinna być rozważona zwłaszcza w przypadku osób z grup ryzyka, które są bardziej narażone na rozwój zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych.
Więcej na podobny temat:
Jak przebiega bakteryjne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych?
Co warto wiedzieć o zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych?
Zapalenie opon mózgowych u dziecka
Co może doprowadzić do zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych u niemowląt i dzieci?
Uwaga! Powyższa porada jest jedynie sugestią i nie może zastąpić wizyty u specjalisty. Pamiętaj, że w przypadku problemów ze zdrowiem należy bezwzględnie skonsultować się z lekarzem!
