Ból brzucha jest bardzo częstym powodem wizyt u lekarza. To powszechna dolegliwość. Sporadycznie może zdarzyć się każdemu. Jeśli ból brzucha wystąpił jako epizod, radzimy sobie z nim w domu i nie towarzyszą mu niepokojące sygnały, nie ma powodu do wizyty u lekarza.
Ból brzucha może sugerować jednak również wiele groźnych problemów zdrowotnych: wrzody żołądka i dwunastnicy, zespół jelita drażliwego, nietolerancje pokarmowe, krwawienie, zapalenie trzustki, zapalenie pęcherzyka żółciowego, kamicę nerkową, chorobę refluksową przełyku, tętniaka, zawał serca i wiele innych. Podstawowe znaczenie w ustaleniu, co jest przyczyną dolegliwości w obrębie brzucha, mają wywiad lekarski oraz tzw. badanie przedmiotowe, pomocne są także badania laboratoryjne i obrazowe. Najważniejszym badaniem obrazowym w diagnostyce bólu brzucha jest ultrasonografia (USG) jamy brzusznej.
Spis treści:
- Rodzaje bólu brzucha
- Ból brzucha – przyczyny w zależności od miejsca bólu
- Ból brzucha – objawy alarmujące
- Diagnostyka bólu brzucha – jakie badania wykonać?
- Leczenie bólu brzucha
Rodzaje bólu brzucha. O czym świadczą?
Ból brzucha dzieli się na:
- ostry,
- przewlekły,
- odniesiony.
Ból brzucha – ostry
Ostry ból brzucha pojawia się nagle i może się nasilać w ciągu kilku dni. Chory jest w stanie określić dość precyzyjne jego miejsce, największe natężenie dolegliwości występuje w miejscu objętym chorobą. Ostry ból brzucha nasilają: ruch, głębszy oddech, kaszel lub zmiana pozycji ciała. Bywa połączony z tzw. obroną mięśniową, czyli napięciem mięśni brzucha.
Ostry ból brzucha najczęściej jest związany z:
- niedrożnością jelit,
- zapaleniem otrzewnej,
- krwawieniami (np. w wyniku pęknięcia, czyli perforacji, wrzodu żołądka),
- ostrym zapaleniem trzustki.
Ostry ból brzucha to ból somatyczny, co oznacza, że wynika z pobudzenia receptorów bólowych otrzewnej ściennej (błony surowiczej pokrywającej ściany jamy brzusznej i miednicy od wewnątrz) i ściany brzucha.
Ból brzucha – przewlekły
Przewlekły ból brzucha trwa miesiącami lub latami (ponad 6 miesięcy). Jest to tępy, słabo zlokalizowany ból, może być stały lub zmienny, nasilać się i ustępować stopniowo. Często towarzyszą my dodatkowe objawy (tzw. wegetatywne), jak nudności, pocenie się, wymioty, dyskomfort brzucha, który może nasilać się w czasie odpoczynku. Przewlekły ból brzucha może być rozlany, ćmiący, rwący lub pulsujący.
Przewlekły ból brzucha najczęściej świadczy o:
- zespole jelita drażliwego,
- dyspepsji (niestrawności) czynnościowej lub przewlekłym czynnościowym bólu brzucha,
- chorobie wrzodowej,
- chorobie refluksowej,
- przewlekłym zapaleniu trzustki,
- zapaleniu uchyłków,
- nieswoistych chorobach zapalnych jelit.
Przewlekły ból brzucha to ból trzewny, co oznacza, że wynika z pobudzania receptorów bólowych narządów wewnętrznych i otrzewnej trzewnej (błony surowiczej pokrywającej narządy w jamie brzusznej).
Ból brzucha odniesiony
Ból brzucha odniesiony, to powierzchowny ból odczuwany w obrębie skóry i mięśni w miejscu oddalonym od narządu zmienionego chorobowo. Na przykład schorzenia dróg żółciowych mogą objawiać się bólem w okolicy prawej łopatki. Wynika to z unerwiania dermatomów, czyli obszarów skóry, unerwianych przez ten sam segment rdzenia kręgowego. Ból brzucha odniesiony jest niekiedy odczuwany jako nadwrażliwość skóry lub przykurcze mięśni.
Czynnościowe i organiczne bóle brzucha
Bóle brzucha możemy podzielić również na czynnościowe (częstsze) i organiczne.
Bóle brzucha organiczne wynikają z choroby określonego narządu, np. choroby jelit, trzustki, wątroby, nowotworu. Są często niezależne od posiłków oraz od pory dnia (odczuwane są również w nocy, budzą w czasie snu), choremu dość łatwo je opisać i sprecyzować ich charakter.
Z kolei bóle brzucha czynnościowe, które występują znacznie częściej, zwłaszcza u osób młodych, wynikają ze zwiększonej aktywności mięśni gładkich narządów wewnętrznych, a same narządy nie są zmienione chorobowo. Do czynnościowych bólów brzucha zalicza się zespół jelita drażliwego, przewlekły czynnościowy ból brzucha i dyspepsję czynnościową. Czynnościowe bóle brzucha są zależne od naszej aktywności - rzadko są odczuwalne w nocy. Często określamy je jako dyskomfort, zarzynanie, pustkę w brzuchu, nie zawsze jest to ból łatwy do sprecyzowania i dokładnego opisania.
Przyczyny bólu brzucha w zależności od miejsca bólu
Umiejscowienie bólu jest podstawową cechą, która naprowadza nas na możliwą przyczynę bólu brzucha. Pytanie o lokalizację dolegliwości powinno pojawić się jako pierwsze ze strony lekarza w gabinecie lekarskim, jeśli przychodzimy z bólem brzucha.
Na przykład bóle w nadbrzuszu mogą świadczyć o wrzodach żołądka lub refluksie przełykowym, ale też chorobach dróg żółciowych i trzustki. Ból brzucha promieniujący do pleców może świadczyć o problemach z trzustką. Ból brzucha w okolicy pępka jest często pierwszym sygnałem zapalenia wyrostka robaczkowego (dopiero później brzuch boli na dole po prawej stronie). Ból brzucha w centralnej części to może być choroba jelita cienkiego, a jeśli boli w tym miejscu i pod pępkiem, możemy mieć problemy z jelitem grubym.
Częste przyczyny bólu brzucha w zależności od jego umiejscowienia
(na podstawie Interna Szczeklika, Kraków 2017)
Ból brzucha po prawej stronie na górze może oznaczać:
- zapalenie pęcherzyka żółciowego lub dróg żółciowych,
- kolkę żółciową,
- ostre zapalenie wątroby,
- zapalenie trzustki,
- zapalenie przełyku,
- chorobę wrzodową żołądka i dwunastnicy,
- nieswoiste zapalenie jelit,
- niedrożność jelit,
- kolkę nerkową,
- odmiedniczkowe zapalenie nerek,
- ropień podprzeponowy,
- zapalenie dolnego płata płuca prawego,
- zastoinową niewydolność serca.
Ból nadbrzusza może oznaczać:
- dyspepsję czynnościową,
- chorobę refluksową przełyku,
- polekowe uszkodzenie błony śluzowej żołądka i dwunastnicy,
- chorobę wrzodową żołądka i dwunastnicy,
- nieżyt żołądkowo-jelitowy,
- choroby dróg żółciowych,
- ostre zapalenie wątroby, zapalenie lub torbiele rzekome trzustki,
- nowotwory złośliwe (żołądka, trzustki, jelita grubego),
- niedokrwienie jelita,
- tętniaka aorty brzusznej,
- zawał serca.
Ból brzucha w lewym górnym boku może oznaczać:
- pęknięcie lub zawał śledziony,
- zapalenie i torbiele rzekome trzustki,
- niedokrwienie zgięcia śledzionowego okrężnicy,
- kolkę nerkową,
- odmiedniczkowe zapalenie nerek,
- ropień podprzeponowy,
- zapalenie dolnego płata płuca lewego.
Ból śródbrzusza z prawej i lewej strony może oznaczać:
- kolkę nerkową,
- odmiedniczkowe zapalenie nerek,
- zawał nerki,
- nieswoiste zapalenia jelit,
- niedrożność jelit,
- przepuklinę.
Ból brzucha w okolicy pępka może oznaczać:
- wczesną fazę zapalenia wyrostka robaczkowego,
- nieżyt żołądkowo-jelitowy,
- niedrożność jelit,
- nieswoiste zapalenia jelit,
- niedokrwienie jelit,
- zapalenie trzustki,
- tętniaka aorty brzusznej,
- przepuklinę.
Ból brzucha na dole po prawej stronie może oznaczać:
- zapalenie wyrostka robaczkowego,
- choroby jelita cienkiego i grubego (jak: niedrożność, nieswoiste zapalenia jelit, wgłobienie krętniczo-kątnicze),
- choroby układu moczowo-płciowego (jak: kolka nerkowa, odmiedniczkowe zapalenie nerek, zapalenie przydatków, torbiel jajnika, skręt jajnika, pęknięcie jajnika, ciąża pozamaciczna),
- ropień (miedniczny, lędźwiowy),
- ropne zapalenie stawu krzyżowo-biodrowego,
- przepuklinę.
Ból podbrzusza może świadczyć o:
- zapaleniu wyrostka robaczkowego,
- zapaleniu uchyłków,
- niedrożności jelit,
- nieswoistym zapaleniu jelit,
- zespole jelita drażliwego,
- zapaleniu przydatków,
- zapalnej chorobie narządów miednicy,
- kolce nerkowej,
- zapaleniu pęcherza moczowego,
- ropniu miednicy,
- przepuklinie.
Ból brzucha z lewej strony na dole może oznaczać:
- ostre zapalenie uchyłków,
- choroby infekcyjne,
- nieswoiste zapalenia jelit,
- wgłobienie esicy,
- zespół jelita drażliwego,
- kolkę nerkową,
- odmiedniczkowe zapalenie nerek,
- zapalenie przydatków,
- torbiel jajnika,
- skręt jajnika,
- pęknięcie jajnika,
- ciążę pozamaciczną,
- zapalenie stawu krzyżowo-biodrowego.
Ból brzucha rozlany, to może być:
- infekcyjne i nieinfekcyjne zapalenia żołądka i jelit,
- niedrożność jelit,
- zapalenie otrzewnej,
- zakażenie układu moczowego.
Objawy alarmujące w bólu brzucha. Kiedy potrzebna jest pilna pomoc medyczna lub skierowanie do onkologa?
Niektóre objawy związane z bólem brzucha lub z nim współistniejące są uznawane za alarmowe, niepokojące. Wymagają szybkiej diagnostyki lub pilnej operacji. W przypadku ostrego bólu brzucha należą do nich:
- wymioty (mogą świadczyć o niedrożności przewodu pokarmowego),
- zatrzymanie stolca (jak wyżej, może świadczyć o niedrożności przewodu pokarmowego),
- krwawienie z dróg pokarmowych, krew w kale (może świadczyć o wrzodzie żołądka, pęknięciu tętniaka aorty brzusznej albo niedokrwieniu jelit),
- ostry ból brzucha z dusznościami, zaburzeniami świadomości lub spadkiem ciśnienia (może świadczyć o pęknięciu przewodu pokarmowego, krwawieniu do jamy brzusznej, ostrej niewydolności wątroby lub ostrym zapaleniu trzustki).
Przyczyną bólu brzucha może być również rozwijający się nowotwór złośliwy. Wtedy, oprócz bólu brzucha, pojawiają się inne niepokojące objawy, jak: utrata wagi, anemia, biegunki lub krwawienia z przewodu pokarmowego. Jeżeli wystąpiły takie objawy, lekarz powinien zlecić dokładne badania obrazowe i endoskopowe (gastroskopię lub kolonoskopię) i skierować w podejrzanych przypadkach do poradni onkologicznej.
Niepokojącym sygnałem, który powinien pociągać za sobą pilne badania w przypadku przewlekłego bólu brzucha, jest żółtaczka i wyczuwalny guz (mogą świadczyć o chorobach nowotworowych, chorobach wątroby).
Poważnym sygnałem, który sugeruje istnienie podstawowej choroby, wymagający szybkiej diagnostyki, jest ból brzucha wybudzający chorego w nocy.
Diagnostyka bólu brzucha. Jakie badania wykonać, gdy boli brzuch?
Najważniejszymi metodami rozpoznania przyczyny bólu brzucha są:
- wywiad lekarski,
- badanie przedmiotowe,
- badania dodatkowe (laboratoryjne, obrazowe, endoskopowe).
Wywiad lekarski i badanie przedmiotowe
W przypadku każdego bólu brzucha lekarz powinien przeprowadzić wywiad z pacjentem. Zapytać o miejsce bólu, jego cechy i natężenie: ostry, nagły czy przewlekły, czy jest rwący, tępy, kurczowy, a może palący, czy jest silny, ćmiący, a może ustępuje i wraca - w miarę możliwości powinniśmy opisać swoje odczucia. Bardzo ważne jest ustalenie, co i jak wpływa na ból: jedzenie, picie, wypróżnianie, wymioty.
Na przykład ból brzucha, który słabnie po jedzeniu, sugeruje chorobę refluksową lub wrzody żołądka. Posiłek ma bowiem właściwości neutralizujące sok żołądkowy, dlatego może czasowo łagodzić ból. Ból brzucha związany z jedzeniem występuje także w chorobie Leśniowskiego-Crohna. Jeśli zaraz po posiłku brzuch boli bardziej, to należy sprawdzić, czy powodem dolegliwości nie jest schorzenie trzustki lub przewlekłe niedokrwienie jelit.
Należy także obserwować reakcje organizmu po różnych posiłkach. Czy brzuch boli po ostrym jedzeniu lub kwaśnych sokach? Trzeba poszukać przyczyny bólu w chorobach związanych ze zwiększaniem wydzielania kwasu solnego. Jeżeli ból brzucha pojawia się po posiłkach ciężkostrawnych, to może być choroba dróg żółciowych, wątroby lub trzustki.
Jeśli ból brzucha nasila się podczas wypróżniania, to może oznaczać choroby odbytu i odbytnicy. Zmniejszenie przewlekłych bólów brzucha po wypróżnieniu czy oddaniu gazów jest z kolei charakterystycznym objawem zespołu jelita drażliwego.
Oprócz wywiadu, lekarz powinien przeprowadzić badanie przedmiotowe. W badaniu przedmiotowym specjalista ocenia wygląd chorego, kolor skóry (czy nie jest np. żółta, co mogłoby świadczyć o chorobie wątroby), ciśnienie, oddech, może wyczuć wodobrzusze, powiększenie wątroby, napięcie mięśni brzucha, oraz tkliwość w danym miejscu po ucisku, może również wyczuć guza lub przepuklinę.
Wszystkie te informacje, zebrane w wywiadzie i badaniu przedmiotowym, mają olbrzymie, wręcz kluczowe znaczenie dla postawienia diagnozy. Naprowadzają lekarza na najbardziej prawdopodobną przyczynę dolegliwości i pozwalają ustalić, jakie kolejne badania należy wykonać.
Badania dodatkowe
Do badań dodatkowych, pomocnych w znalezieniu przyczyny dolegliwości, stosowanych w diagnostyce bólu brzucha należą:
- badania laboratoryjne, np.: morfologia (może wskazać na anemię i choroby krwi), oznaczanie stężenia elektrolitów, kreatyniny (informuje o pracy nerek), glukozy (może wskazywać na choroby trzustki), badanie ogólne moczu (może wskazać na choroby układu moczowego), tzw. próby wątrobowe (AIAT, AspAT, ALT, GGTP, stężenie bilirubiny), stężenie amylazy i lipazy trzustkowej, a także troponiny sercowej (będącej wskaźnikiem niedokrwienia serca – ból nadbrzusza, może być objawem zawału serca),
- badania obrazowe: ultrasonografia (USG) jamy brzusznej (pomaga w wykryciu złogów nerkowych, złogów żółciowych, guzów, nieprawidłowości aorty brzusznej, służy też do oceny jelita), stosuje się również badanie rentgenowskie RTG jamy brzusznej, tomografię komputerową i rezonans magnetyczny,
- badania endoskopowe, polegające na wprowadzeniu do wnętrza ciała sondy (gastroskopia pozwala wykryć zmiany w górnej części przewodu pokarmowego, jak wrzody żołądka i dwunastnicy, zapalenie przełyku, nowotwory, niedrożność; kolonoskopia służy z kolei do badania jelita grubego),
- badania endosonograficzne, będące połączeniem ultrasonografii i badania endoskopowego,
- badanie laparoskopowe, przydatne zwłaszcza w diagnostyce chorób wątroby i otrzewnej, a także w rozpoznaniu i leczeniu zrostów (pooperacyjnych, pozapalnych) w jamie brzusznej, które także mogą być powodem odczuwania bólów brzucha.
Nie wszystkie badania dodatkowe muszą być zrobione. Lista możliwości zarówno testów laboratoryjnych, jak i obrazowych oraz endoskopowych jest na tyle długa, że lekarz powinien wybrać tylko te niezbędne w danym przypadku, po przeprowadzeniu wnikliwej rozmowy oraz badaniu przedmiotowym.
W przypadku ostrego bólu, zwłaszcza gdy towarzyszą my objawy alarmujące, powinniśmy udać się jak najszybciej do lekarza. Ważne jest, aby szybko ustalić, co jest przyczyną dolegliwości, ponieważ mogą one zagrażać życiu i wymagać pilnej operacji.
Leczenie bólu brzucha
Leczenie bólu brzucha zależy od jego przyczyny. Celem terapii jest wyeliminowanie czynnika powodującego dolegliwości. Jeżeli nie jest konieczna operacja, podaje się leki przeciwbólowe: najpierw słabsze (paracetamol, ewentualnie niesteroidowe leki przeciwzapalne), a jeśli te nie skutkują, zalecane są silniejsze leki przeciwbólowe (opioidy).
W niektórych przypadkach bólu brzucha korzystne działanie przeciwbólowe wywierają leki rozkurczowe (np. drotaweryna). Są skuteczne w leczeniu bólu w kamicy, bólach menstruacyjnych oraz czynnościowych bólach brzucha.
Leki przeciwbólowe i rozkurczowe działają jednak doraźnie. Jeśli ból brzucha nie ustępuje, potrzebna jest dalsza diagnostyka.
Źródła: dr P. Gajewski (red.), Interna Szczeklika 2017/18, Medycyna Praktyczna, Kraków 2017
E.Poniewierka, Diagnostyka przewlekłego bólu brzucha, Po Dyplomie, [dostęp:] 21.05.2020.
Ból brzucha nie jest banalny, Medical Trubune, 05/2016.
Więcej na temat bólu:
Ból żołądka - co go wywołuje i jak się go pozbyć
Co oznacza ból w klatce piersiowej? 6 najczęstszych przyczyn bólu w mostku
Ból kolana - jakie mogą być przyczyny bólu w kolanie i kiedy pójść do lekarza
Ból głowy z przodu – co oznacza, kiedy pójść do lekarza?
Ból w depresji, czyli co może boleć przy tej chorobie?
Pierwsza pomoc przy bólu karku. Dlaczego boli kark, szyja i głowa z tyłu?
Uwaga! Powyższa porada jest jedynie sugestią i nie może zastąpić wizyty u specjalisty. Pamiętaj, że w przypadku problemów ze zdrowiem należy bezwzględnie skonsultować się z lekarzem!
